O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim

MAVZU: FITRATNING “ARUZ HAQIDA” ASARINI O’QIB O’RGANISH.


REJA:

1. Fitrat - mumtoz adabiyot tadqiqotchisi

2. Fitratning xalq poetik ijodiga doir qarashlari
3. Ertak va doston janrlari haqida

K I R I SH
Fitratning “ Adabiyot qoidalari”, “ Aruz haqida” asarlarini o’rganish Abdurauf Fitrat o‘zbek xalqi hayotida XX asr tongida boshlangan Yangi Milliy Uyg‘onish davri va uyg‘onish adabiyotining buyuk vakilidir. Abdurahim o‘g‘li Abdurauf 1886-yil Buxoroda tug‘ildi. Mir Arab madrasasida o‘qidi. Turkiyaning Istambul dorilfununidagi to‘rt yillik (1909 –1913) tahsil Abdurauf dunyoqarashining shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. «Yosh buxorolilar»ning siyosiy kurashlaridagi faol ishtiroki, maorifni isloh etish, jadidchilik harakatlaridagi jiddiy izlanishlar tufayli tug‘ilgan savollarga bu mamlakatning zamonaviy kechmishlaridan javoblar qidirdi. Bu vaqtda u «tug‘ma iste'dod» ma'nosini anglatuvchi Fitrat taxallusi bilan ijod etayotgan shoir va yozuvchi sifatida el-yurtga taniqli edi. Fitrat butun faoliyatini el va yurt ozodligi, taraqqiyot maqsadlariga bo‘ysundirgan, shu zaylda davlatning boshqaruv tizimini, maorifni, jamiyatni, tuzumni isloh qilish g‘oyalarini ilgari surgan, faylasuf va davlat arbobidir.
1917-yil Fevral inqilobida Fitrat o‘z orzularini ham ko‘rgandek bo‘ldi, biroq Oktabr to‘ntarishi uning teran dunyoqarashiga yangi titroqlar soldi. Bir qarashda umidbaxsh ko‘ringan, aslida esa, zamirida bosqinchilik g‘oyalari, qatag‘onlik siyosati yashirin havolarda umidlarini goh ichiga yutib, goh oshkor etib yashadi.
Turkistonda til, adabiyot, san'at masalalari bilan ilk bor tashkiliy ravishda shug‘ullangan «Chig‘atoy gurungi» jamiyatiga rahbarlik qildi. Samarqanddagi Pedakademiyada dars berdi, Toshkentda Fan qo‘mitasi qoshidagi til va adabiyot institutida ilmiy xodim bo‘lib ishladi.
Fitratning ilmiy-adabiy faоliyati ham sеrmahsuldir. U o`zining ijtimоiy asarlari bilan yangi o`zbеk fanining bir qatоr yo`nalishlariga asоs sоldi.
Buxoro Xalq Respublikasining Tashqi ishlar xalq noziri, maorif noziri singari lavozimlardagi faoliyatida Fitratning davlat arbobi sifatidagi fazilatlari namoyon bo‘ldi. Fitrat o‘zbek adabiyotini istiqlol ruhidagi ajoyib she'rlar, publitsistik maqolalar, nasriy asarlar, dramalar hamda tilshunoslik va adabiyotshunoslikning dolzarb muammolariga bag‘ishlangan teran tadqiqotlar bilan boyitdi.
Uning «Chin sevish» (1920), «Hind ixtilolchilari» (1923), «Arslon» (1925), «Vose' qo'zg‘oloni» (1927), «Abulfayzxon» (1924), «Shaytonning tangriga isyoni» (1924) singari dramatik asarlari muallifga katta shuhrat keltirdi. Bulardan tashqari, Fitratning yana bir qator dramalar yozgani ma'lum, biroq ular bizgacha yetib kelmagan yoxud hozirgacha topilmagan.Fitrat qomusiy ilmga ega, o‘z qalamini badiiy va ilmiy ijodning juda ko‘p sohalarida sinab ko‘rgan va muvaffaqiyat qozongan kamyob iste’dodlardan edi. H. Boltaboyev «Noma’lum Fitrat» maqolasida adib asarlarining 87 ta ko‘rsatkichini ilova qilgan edi. Ilhom G‘aniyev va B. Ergashev 1994 yilda bu ko‘rsatkichni 134 taga yetkazadilar. Ularning salmoqli bir qismi she’r, hikoya, ijtimoiy nasr, drama singari badiiy janrlarda yozilgan asarlardir. Ikkinchi bir qismi — publitsistika, kundalik maqolalar. Yana bir qismini turli-tuman o‘quv darsliklari tashkil qiladi.
Nihoyat, yana muhim bir qismi ilmiy-adabiy tadqiqotlardan iborat. Darvoqe, uning ilmiy tadqiqotlari birgina adabiyotshunoslik doirasida cheklanmaydi. U zabardast tilshunos, tarixchi, faylasuf, huquqshunos, musiqashunos. U o‘rta asrlardagi qomusiy ziyolilarimiz singari musiqaning ham nazariyasi, ham amaliyoti bilan shug‘ullangan, u haqda maxsus risola yaratgan. U shaxmat tarixi haqida tanqidiy maqolalar yozgan, hatto yer qurilishining ilmiy jihatlari bilan qiziqqan va yaqindan shug‘ullangan keng qamrovli iste’dod ekanligi ma’lum bo‘ladi.
Biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda ana shunday qomusiy bilimga ega olim Fitratning xalq og‘zaki ijodi janrlarini alohida o‘rganish borasida olib borgan taqiqotlarini tahlil qilishni vazifa qilib oldik.
Fitratda folklorga havas bolaligidanoq onasining el ichida mashhur qo‘shiqlarni kuylab berishi ta’sirida uyg‘ondi va bu havas unga umr bo‘yi hamrohlik qildi. Fitrat, avvalo, “el adabiyoti”ga katta e’tibor qaratib, uning tabiati, janriy tizimi va tarkibi to‘g‘risida qimmatli nazariy qarashlarni ilgari surdi. Uning bu boradagi qarashlari esa alohida e’tiborni tortadi. Ayniqsa, olimning folklor asarlarining yozma asarlardan farqi, folklorga xos spetsifik belgilar, o‘zbek xalq qo‘shiq janri tabiati xususida bildirgan mulohazalari, folklorning turli janrlariga munosabati hozirgacha o‘z ilmiy qimmatini saqlab kelayotir.
Fitrat o‘z davrida xalq ijodiyotining chuqur bilimdonlaridan biri sifatida uning hormas-tolmas targ‘ibotchisiga aylandi. U tuzgan “O‘zbek adabiyoti namunalari” (1928) xrestomatiyasida birinchi marta el adabiyotidan namunalar keltirilgan. Biroq hozirgacha o‘zbek adabiyotshunosligi va folklorshunosligida Fitratning bu xizmatlari maxsus tadqiq qilinib, o‘z xolis bahosini olgan emas. Holbuki, Fitratning o‘zbek folklori bilimdoni, targ‘ibotchisi va tadqiqotchisi sifatidagi serqirra faoliyatini, uning badiiy ijodidagi folklorizmlarni alohida o‘rganish zarur. Chunki bu masala, avvalo, folklorizmlardan foydalanish badiiy adabiyot taraqqiyotining XX asr boshlari davrida qanday kechganligini, uning bu tadrijiy bosqichiga xos xususiyatlarni, qolaversa, Fitratning she’rda, nasrda va dramaturgiyada folklorizmlardan foydalanishdagi uslub va mahoratini maxsus bilib olishga yordam berishi jihatidan juda muhimdir. Ana shu masalalarning muayyan bir tadqiqot doirasida yaxlit o‘rganilayotganligi bitiruv malakaviy ishimiz mavzusining dolzarbligini ko‘rsatadi.
Abdurauf Fitratning folklorga oid qarashlarini va estetik munosabatini o‘rganishdan iborat.
- Olimning adabiyotshunos olim sifatida mumtoz adabiyot an’analarini tadqiqotchisi ekanligini o‘rganish;
- Fitratning “el adabiyoti”, ya’ni o‘zbek folklori, tabiati, o‘ziga xos xususiyatlari hamda uning janriy tizimi va tarkibi haqida bildirgan ilmiy qarashlarini o‘rganish;
- Fitratning xalq poetik ijodining ertak va doston janrlariga munosabatini tadqiq etish;
- Olimning xalq og‘zaki ijodining ashula va lapar janrlariga oid nazariy qarashlarini tahlil qilish;
- Fitratning xalq ijodi an’analaridan o‘z ijodida foydalanish mahoratini aniqlash;
Abdurauf Fitratning o‘zbek adabiyotshunosligi, adabiy tanqidchiligi, dramaturgiyadagi mahorati, ijtimoiy-huquqiy, pedagogik qarashlari, tilshunoslik merosini o‘rganish sohasida qator salmoqli doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari yoqlangan, ilmiy-adabiy va ijtimoiy faoliyatini o‘rganishda vatanimiz sarhadlaridan tashqarilarda ham birmuncha tadqiqotlar yaratilgan. Lekin har to‘kisda bir kemtiklik bor deganlaridek, shular qatorida Fitratning folklorshunoslik faoliyati hamda folklordan o‘z ijodida badiiy-estetik maqsadda foydalanish mahorati, asarlaridagi folklorizmlar tabiati va vazifalarini o‘rganishga qaratilgan tadqiqot yetishmaydi. To‘g‘ri, fitratshunoslar H.Boltaboyevning “XX asr boshlari o‘zbek adabiyotshunosligi va Fitratning ilmiy merosi”, Sh.Turdiyevning “Fitrat va folklor”, I.G‘aniyevning “Fitrat dramalari poetikasi”,U.Jo‘raqulovning “Fitratning tadqiqotchilik mahorati”, N.Davurboyevaning “Fitrat dramalarida milliy ozodlik g‘oyasining talqini”, tilshunos Y.Saidovning “Fitrat badiiy asarlari leksikasi”¹ singari tadqiqotlarida mazkur masalaga aloqador ayrim fikr-mulohazalar uchraydi. Shuningdek, yana O.Sharafiddinov, B.Qosimov, N.Karimov, O.Safarov, O.Hamroyeva va boshqa olimlarning asar va maqolalarida ham bu haqda ba’zi mulohazalar bildirib o‘tilgani kuzatiladi.
O‘tgan asrning 80-yillari ikkinchi yarmidagi qayta qurish va O‘zbekistonda milliy istiqlolning g‘alabasi tufayli Fitrat ijodiyotini tadqiq qilish, asarlarini alohida-alohida o‘rganish, qayta baholash va umumadabiy jarayondagi qimmatini belgilash harakati birmuncha jonlandi. Shu munosabat bilan Ilhom G‘aniyevning Fitrat ijodiy merosini o‘rganishga bag‘ishlagan “Fitratning tragediya yaratish mahorati”, “Fitrat. E’tiqod. Ijod” va “Fitrat va fitratshunoslik” nomidagi uch monografiyasining bosilib chiqishi ana shunday jonli harakatning nishonasi bo‘ldi.
Umuman aytganda, Fitratning folklorga munosabatini va u haqdagi qarashlarini alohida o‘rganishga to‘g‘ri keladi.

Fitratni adabiyotshunos olim sifatida mumtoz adabiyot, biror shoirning umuman ijodigina emas, balki ayrim olingan asarlar ham qiziqtirgan. Bu borada uning “Devoni lug’at-it turk”, “Hibat-ul haqoyiq”, “Ming bir kecha” haqida yaratgan tadqiqotlari, “Qutadg’u bilig”, “Farhod va Shirin” dostoni to`g’risida” nomli maqolalari e`tiborga molikdir.

Fitratning maqolasi yana shunisi bilan e`tiborliki, u faqat o`zining qo`lidagi nusxa haqida fikr yuritmaydi, balki asarning boshqa nusxalari bilan chog’ishtirib, bir xulosaga kelishga urinadi. Uningcha, “Qutadg’u bilig”ning to o`sha kungacha ma`lum bo`lgan nusxalarida nasriy muqaddima, mundarija ma`nosidagi “Fixrast” va keyin asosiy she`riy qism keladi: olim qo`lidagi nusxada esa nasriy muqaddima ancha kam, aniqrog’i, bir yarim sahifadan iborat.
Fitrat “Qutadg’u bilig”da chinakam matnshunos, uslubshunos olim sifatida ko`rinadi. U “Qutadg’u bilig”ning uslubidan, asarning umumiy ruhidan kelib chiqib, to o`ziga qadar “Fixrast” ham Yusuf Xos Hojib qalamiga mansub, degan fikrga qo`shilolmasligini ochiq bayon etadi: “Menim fikrimcha, bizning qo`limizdog’i nusxaning “Fixrast”da ko`rsatilgan bob qismlari bilan matndagi “Bob” qismlari orasida ancha oyirma borlig’i ko`rinadur: kitobning ichida xudoni, payg’ambarni, sahobalarni, Qaro Bug’raxonni moxtob yozilg’on to`rt bobning ismlari “Fixrast”da ko`rsatilmaydir”. Shundan so`ng Fitrat asardan ayrim parchalar keltiradi, yana ayrim boblarning asar matnida mavjud bo`lgani holda “Fixrats”da ko`rsatilmaganini ta`kidlaydi va shundan kelib chiqib, “Fixrast” boshqa kishi tomonidan yozilgan, degan fikrni dalillaydi.
Fitratning uslubshunos ekanligi, asarning janriy xususiyatlari haqida yozganlarida ham yaqqol ko`rinadi. Olim “Qutadg’u bilig” masnaviy shaklida yozilgan bo`lsa-da, unda ruboiylarga ham keng o`rin berilganligini ta`kidlab ko`rsatadi. Ammo, “kitobda ruboiylarg’a ayricha ahamiyat berilg’on, oltin suvi bilan yozilg’on” bo`lishiga qaramasdan, “turkchilik olimlaridan” birortasi unga ahamiyat bermagan. Fitrat o`z qo`lidagi nusxaning 171 bayt kamchiligi borligidan kelib chiqib, asardagi ruboiylar soni balki bundan ham ko`p bo`lgandir degan fikrni o`rtaga tashlaydi.
Fitrat mazkur ruboiylar ularda “Tingla emdi, shoir nima degan!”, “Shoir bu masalaga o`xshotib shu so`zni aytadir” deyilishiga qaramasdan, aynan Yusuf qalamiga mansub ekanligini asoslab beradi: “... bu ruboiylarning boshqa shoir tomonidan aytilgani, Yusuf Xos Hojibning esa u shoirning ruboiylaridan o`z kitobiga kerak bo`lg’onlarini olg’oni xotirga keladir. Biroq ruboiylarning vazni “Qutadg’u bilig” vaznidadir, uslubda ham oyirmasi hech ko`rinmaydir.
Fitratning alohida olingan asar tahliliga bag’ishlangan maqolalaridan yana biri “Farhod va Shirin” dostoni to`g’risida” maqolasidir. Maqola “Alanga” oynomasining 1930-yil 1-2-sonlarida bosilgan. Maqolada qiyosiy tahlil usulidan foydalanilgan. Fitrat shu mavzuda yozilgan Nizomiy, Xusrav va Navoiy dostonlarini tahlil qilar ekan, asosiy diqqatni Navoiy dostoniga qaratadi. Olim izchil tahlil yo`lidan boradi, dostonlarni voqeama-voqea tahlil qiladi, o`rni kelganda tarixiy manbalarga ham murojaat qila boradi.
Ushbu maqolada Fitrat Navoiy falsafasi va Sharqda “Farhodu Shirin” mavzusida chuqur tekshirishlar qiladi. Bu maqola qiyosiy tahlilning yetuk namunasi sifatida ham alohida ahamiyatga molik. Chunki Fitrat bunda Navoiy “Xamsa”sining ikkinchi dostonini Sharqda keng yoyilgan “Farhodu Shirin” sujeti bilan chog’ishtirib, bu syujet dastlab Firdavsiyning “Shohnoma”sida, so`ngra Nizomiy va Xusrav Dehlaviyning “Xamsa”larida qo`llanganini aytish bilan cheklanmay, asosiy e`tiborni Navoiy dostonining o`ziga xos jihatlarini o`rganishga qaratadi. Og’zaki va yozma adabiyot tarixida “Farhodu Shirin” sujetining paydo bo`lishi hamda uning og’zaki adabiyotda rivoyat, ertak va cho`pchak shaklidagi ko`rinishlari Firdavsiy “Shohnoma”si tufayli ilk bor yozma adabiyotga kirib kelganligini o`rinli qayd qiladi. Sharq adabiyotining ulug’lari sanalgan Nizomiy, Dehlaviy, Jomiy va Navoiy “Xamsa”larida ko`ringan bu doston nisbatan o`rinli kiritilgani, ularning o`zaro qiyosi natijasida kuzatiladi. Fitrat bunday qiyosiy tahlil natijasida Farhod va Shirinlarning asl vatani, voqea sodir bo`lgan hududlar hamda Farhod obrazining asosiy qahramon darajasiga ko`tarilish yo`llarini chuqur tushuntirib beradi.
Maqolada Fitratning Navoiyga katta hurmat bilan qaraganligi sezilib turadi. U Navoiyning san`atkorligi, badiiy mahoratini ko`rsatish maqsadida asardan katta-katta parchalarni maqolaga olib kiradi. Bu jihatdan Farhod va Xusrav bahsi Fitratni juda maftun etadi. U yozadi: “... Xisrav Parviz bilan Farhod orasida bir musohaba tasvir qilinadir. ... Dostonning hayajonli bir sahifasini tashkil qilganligi hamda burungi shoirlarning “so`zga ustalik”larini ko`rsatishga munosib bir o`rin bo`lganligi uchun Xisrav Dehlaviyu Alisher Navoiy ham bu musohabani tasvir qilmay o`tolmaganlar. Biz musohaba haqida bo`lgan Xisrav Dehlaviyning she`rlarini gapirmaymiz.
U Nizomiyning bu haqdagi she’rlariga qaraganda tubandir. Navoiy bilan Nizomiyning bu sahifalarini yondashtirib maqolamizga ko`chiramiz. Fitrat bunday ko`chirishdan ikkinchi bir maqsadni – Navoiy Nizomiyning tarjimoni bo`lmagan degan fikrni ilgari surishni, Navoiyga ana shundan ta`na toshlarini otayotgan adabiyotshunoslarga har ikki shoirning o`z asarlarini yonma-yon keltirish orqali javob berishni nazarda tutgan. Umuman, maqola Navoiyni ana shunday noo`rin malomatlardan himoya qilishga, uning ulug’ turkiy shoir bo`lganini aynan qiyosiy tahlil misolida isbot etishga qaratilgandir.
Fitrat bu mulohazani ham Nizomiy va Navoiy asarlaridagi voqealar qiyosi, ham uslubiy o`ziga xosliklar, ham ikki shoir tayangan metodning turlichaligi orqali asoslay beradi. U bir o`rinda yozadi: “Shu Bahrom voqeasining o`zi juda yaxshi ko`rsatadirki, Navoiy dostonini Nizomiynikidan boshqacha shaklga qo`ymoq uchun ko`proq tarixiy asarlarga emas, xayolga tayanadir”.
Fitrat mumtoz adabiyot va adabiyot nazariyasining nodir bilimdoni edi. Bugungi adabiyot muxlisiga uning bu borada qilgan ishlarini, yozganlarini sanab o`tishning hojati yo`q.
“Adabiyot qoidalari” kitobi Fitratning adabiyot nazariyasini naqadar chuqur bilganligi va o`z bilganlarini lo`nda, sodda, tushunarli qilib ifodalab bera olganligini ko`rsatuvchi bir ko`zgudir. Bugungi adabiyotshunoslar bahslashib, talashib, yoqa yirtib muhokama etib yurgan masalalarni Fitrat 20-yillardayoq hal etgan va ommabop qilib tushuntirib bera olgan ekan. Bu mulohazalar shuni oldindan tasdiqlaydiki, Fitrat lirikasi badiiyatini tekshirish, undagi badiiy san`atlar, kompozitsion qurilish masalalarini tadqiq etish hech qachon yo`q narsani bor qilish yoki Fitratni zo`rma-zo`raki mahorat sohibi qilib ko`rsatish emas, balki adabiyot nazariyasini shu qadar teran bilgan va tadqiq etgan olimning shoir sifatida o`sha bilganlarini amalga tadbiq eta olganligini ko`rsatishdir.
Fitrat alohida shoirlar ijodi haqida ham bir qancha maqolalar, risolalar e`lon qilgan. “Fors shoiri Umar Hayyom”, “Bedil”, “Mashrab”, “Yassaviy kim edi?” kabi ishlarini shu jumlaga kiritish mumkin. Ana shunday adabiy portretlardan biri “Fors shoiri Umar Hayyom” risolasidir. Ushbu kitobcha 1929- yilda O`zdavnashrning Samarqand bo`limida nashr etilgan. Biz ushbu nashrning kserokopiyasidan foydalandik.
Asar “Bir-ikki so`z” deb nomlangan kirish maqolachasi bilan ochiladi. Unda aytilishicha, Fitrat dastlab Umar Hayyom haqida kichik bir maqola yozadi va uni “Qizil qalam” majmuasida e`lon qiladi. Unda Hayyomning tarjimai holini mukammallashtirishga urinilgan. Bunda Fitrat g’arb olimlari tayangan manbalarni asos qilib olgan.
Fitratning yozishicha, maqola terishga berilgandan so`ng bir kitobcha qo`liga tushib qoladi. Bu Xorazmda arab tilida Imom Zahiriddin Abdul Hasan al-Bayhaqiy tomonidan yozilgan “Tatimmatu savvon ul-hikma” kitobchasidir. Kitob Hayyom zamonida yozilgani bilan qadrli edi. Kitobcha qo`liga tushgach Fitrat maqolada Hayyom haqida aytgan ayrim fikrlarini o`zgartirish maqsadida nashriyotga yuguradi. Ammo maqola nashrga berib bo`lingan edi. Shundan so`ng Fitrat maqolani mana shu yangi manba asosida qayta ishlaydi va bu ishdan ko`zda tutgan maqsadini: “Sharq adabiyotini tekshiruvchi G’arb olimlarini bu yangi ma`hazdan xabardor etmakdir” deb belgilaydi.
Mana shu holning o`zi ham Fitrat har bir yozgan narsasiga, hatto u kichkina bir maqola bo`lsa-da, katta mas`uliyat bilan yondoshganligini ko`rsatadigan muhim faktdir.
Bir narsani alohida ta`kidlash kerakki, Fitrat Umar Hayyom asarlarini mavzu va g’oyalari, badiiyati jihatdan tahlil yoki tadqiq etishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ymagan. Risoladan maqsad shoirning mukammalroq tarjimai holini yaratish, bu tarjimai holni to risola yozilgunga qadar mavjud bo`lgan xatolardan tozalash,
Umar Hayyom maslagini oydinlashtirish bo`lgan. Ana shu maqsaddan kelib chiqib Fitrat o`nlab mo`tabar manbalarga murojaat etadi, ularni bir-biri bilan chog’ishtiradi, asosli, haqiqatga yaqinlari asosida buyuk ruboiynavis shoirning qiyofasi, hayot yo`lini ko`z oldimizda gavdalantiradi. Xuddi ana shu o`rinlarda ham Fitrat “haqiqat bahslarda ochiladi” degan aqidaga amal qilguvchi chinakam olim sifatida namoyon bo`ladi.
Fitrat aniqlashga kirishgan birinchi masala Umar Hayyomning ismi va unvonini aniqlashdir. Qizig’i shundaki, biz hozir ko`proq va xo`broq shoir sifatida taniydigan Umar Hayyom, Fitratning yozishicha, o`z davrida va keyingi davrlarda Evropa hamda Amerikada hakim, faylasuf va munajjim sifatida mashhur bo`lgan. Olim yozadiki, Umar Hayyomning mukammal tarjimai holi berilgan biror manba yo`q, balki, mag’riblik olimlar har qaysi manbadan ikki-uch jumla topib, shular asosida Hayyom avtobiografiyasini yaratganlar. Fitratning o`zi ham shu yo`ldan boradi, ammo yevropalik olimlar tayyor qilib bergan narsani shunchaki takrorlab qo`ya qolmaydi.
Fitrat “Hayyom” so`zining lug’aviy ma`nosi “chodirchi” ekanligini ta`kidlar ekan, bu shoirning ota kasbi bo`lsa kerak, deydi. Keyingi davr adabiyotshunosligi mana shu mulohazani Fitratdan istifoda etadi. Ammo Fitrat boshqa ayrim manbalarda, shoirning o`zi yozgan “Jabr va muqobala” kitobida bu taxallus “Hayyomiy” tarzida ham uchrashidan kelib chiqib, bu taxallus emas, balki oila oti, ya`ni familiya bo`lishi ham ehtimol, degan fikrni aytib o`tadi. Bizningcha ham, keyingi fikr haqiqatga yaqinroq. Chunki maqolaning keyingi qismlarida Umar Hayyomning shohlar saroyida xizmat qilganligi (faqat shoir sifatida emas, hakim va munajjim sifatida ham) aytiladi. Agar Hayyom hunarli kishi bo`lganda, uning saroyda xizmat qilishiga hojat bo`lmas edi.
Fitrat maqolada Hayyomning tug’ilgan joyini ham aniqlashga harakat qilgan. Uning yozishicha, shoirning nishopurlik ekanligi haqiqatga yaqin va juda ko`p manbalarda ko`rsatilgan bo`lsa-da, uni Marv shahri yaqinidagi Lakar shahrida tug’ilgan, deb da`vo qiluvchilar bor. Fitrat ana shunday fikrning boshida turgan nimis olimi Fridrix Ruzanning qarashlarini ishonchli manbalar va ishonchli dalillar asosida rad etadi.
Uningcha, bu xato arabcha “u”ni “o`” deb o`qishdan kelib chiqqan. Aslida Fitratni nashriyotga yugurib borishga va maqolaning e`lon qilinishini to`xtatib qolishga urinishi, bu urinish zoye ketgach, maqoladagi ayrim da`volarini o`zgartirib, yangi risola yozishga majbur etgan narsa ham ana shu xato edi: “...Almon olimi do`ktur Fridrix Ruzan tomonidan Hayyomning Lukar shahrida tug’ilg’onig’a oid maydonga tashlang’an fikrning ham churuk ekanin ko`rsatadir”.
Fitrat maqolada Umar Hayyom hayotiga oid juda ko`p qiziqarli fakt va hikoyalar keltiradiki, bularning hammasi o`quvchi ko`z o`ngida Hayyom siymosini mukammallashtirishga xizmat qiladi. Fitratning yozishicha, Umar Hayyom dindor kishi bo`lmagan, munajjim sifatida podshohlar yonida ko`p darajada hurmatli bo`lgan.
Uning alohida xizmatlaridan yana biri Malikshohning buyrug’i bilan tuzilgan taqvimni isloh qilish ilmiy hay`atiga (sakkiz kishilik) boshchilik qilgani va ularning sa`y-harakatlari bilan “Taqvimi Jaloliy” nomli Yevropada ham mukammalligi e`tirof etilgan taqvimning yaratilganligidir.
Fitratning maqolasida Umar Hayyomning shaxsiy xarakteriga bog’liq xususiyatlar ham qayd etilgan, bu fazilatlar, xususiyatlar shoir ruboiylarining mazmunini tushunishga kalit vazifasini o`tay bilishi bilan qimmatlidir. Ya`niki, Hayyom shod tabiatli, hayotsevar, ammo tor ko`ngilli, asabiy kishi bo`lgan ekan. Fitratning ishonchli manbalar asosidagi bu qaydlari bugun ham Hayyom lirikasini tushunish uchun muhim ahamiyatga ega ekanligi shubhasiz.
“Hayyomning asarlari” deb nomlangan ikkinchi bo`limda shoir asarlarining ro`yxati keltiriladi. Ammo Fitratning ta`kidlashicha, bu ro`yxat mukammal emas.
Fitrat Hayyomning maslagi masalasiga alohida bo`limda keng to`xtaladi. Chunki maslak – shoir ijodi mohiyatini ochuvchi kalit. Fitrat Hayyomni tushunishda uch yo`nalish borligini ko`rsatadi: shoirni sarxush (piyonista) deb biluvchilar, uni so`fiy deb anglovchilar va o`z jamiyatidan yuqori turgan bir dohiy deyuvchilar. Fitrat ularning birortasiga ham qo`shilmagani holda, uning tarjimai holi va asarlaridan kelib chiqib shoir dunyoqarashini belgilashga harakat qiladi. Hayyom tabib, munajjim, faylasuf va shoir bo`lgan. Hayotining asosiy qismi saroyda, shohlar xizmatida o`tgan. Hayyomning tasavvuf maslagida bo`lmaganini eski manbalar ochiq aytganlar. Yana Fitratning izlanishlari natijasiga ko`ra uning shunday ruboiylari borki, ularni aslo tasavvuf bilan kelishtirib bo`lmaydi.
Hayyom o`zining usta san`ati soyasida bu vazifani haqiqatan yaxshi bajara olgan”, - deb yozadi u. Risola Hayyom ruboiylaridan bir qanchasini tarjimasi bilan berish ila tugatiladi.
Umuman olganda, bu risolada Umar Hayyomning mukammal tarjimai holi yaratilgan, qaysi maslakda, g’oyada ekanligi aniq isbot-dalillar bilan ochib berilgan. Bu esa risolada o`z zimmasiga olmagani – Hayyom ijodini tahlil qilishda dasturilamal bo`lishi tabiiy.
Fitratning alohida ijodkorga bag’ishlangan yana bir asari “Bedil” kitobidir. Fitrat dastlab “Mirzo Bedil” nomli maqola yozadi va “Tong” oynomasining 1920 -yil 2-sonida chop ettiradi. Bu maqola Fitrat bedilshunosligining ilk mevalaridan sanaladi. 1923- yilda esa olim “Bedil. Bir majlisda” nomli kitobini yozadi. Bedilshunoslikning har ikkala namunasi birlashtirilib, 1923- yilda Moskvadagi “Markaziy Sharq” nashriyotida chop etilgan. Asarning janrini Hamid Olimjon qanday belgilaganini yuqorida aytgan edik. Fitratshunos olim H.Boltaboyev uni “badeha” deb ataydiki, bu atama, bizningcha, asarning janriy xususiyatini ocha olmaydi. Boltaboyev “Abdurauf Fitrat” nomli qo`llanmasida L.Klimovich, E.Karimov, A.Aliyev singari adabiyotshunoslar “Bedil” asarining janrini ilmiy ateistik ocherk deb belgilaganlarini qayd etadi. Bizningcha ham bu asarni ilmiy ocherk deyish haqiqatga biroz yaqinroq. Fitratning o`zi esa asarning janri haqida gapirmagan. Mazkur ishning maqsadi “Bedil”ning janriy xususiyatlariga keng to`xtalishni nazarda tutmaganligi uchun, biz batafsil tahlillardan saqlanamiz. Ammo bir narsani ta`kidlash kerakki, ushbu asardagi singari ilmiy mazmunni qiziqarli, ommabop shaklda berish tamoyili, aniqrog’i usuli 90-yillar adabiyotshunosligida ancha kuchaygan.
Bunday tahlillarni S.Salimov, M.Olimov, I.G’aniyev, O.Otaxonov singarilarning ayrim ishlarida kuzatish mumkin.
Biz yuqorida “Umar Hayyom” risolasini tahlil eta turib, unda asosan, shoirning mukammal tarjimai holini yaratish nazarda tutilganligi, risola o`z oldiga Hayyom ruboiylarini ilmiy tadqiq qilishni maqsad qilib qo`ymaganligini ta`kidlagan edik. “Bedil. Bir majlisda” ilmiy ocherkida esa shunga teskari holatni – ya`ni nuqul Bedil asarlarining tahlilini uchratamiz. Ocherk chindanam bir majlisda Bedil asarlarining tahlil etilishi yoritiladi. Bu yerda bizni qiziqtirgan asosiy narsa asarning qiziqarli, hikoyanamo tomoni, Fitratning bu boradagi mahorati yoki topqirligi emas, balki Fitratning olim sifatida Bedilni qay darajada kashf eta bilganligidir.
Ma`lumki, Bedil fors adabiyotining yirik namoyondalaridan biri, so`fiy shoir, faylasuf va insonparvar shaxsdir. “Bedil. Bir majlisda” ilmiy ocherkidan ko`rinib turibdiki, Fitrat Bedilni mana shu tariqa har tomonlama inkishof etishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ymagan. Uni faqat ulug’ shoirning gumanizmi qiziqtirgan. Bu bevosita Fitrat yashagan davr va adibning o`z dunyoqarashidan kelib chiqqan bo`lsa kerak.
Ilmiy hikoyaning donishmand qahramoni Qutlug’ dastlab o`z majlisdoshlariga Bedil haqida umumiy tushuncha beradi: “Bedil musulmon islomdagi so`l “vahdati vujudchilardan”. “Vahdati vujud” mazhabining musulmonlik bilan qanday munosabati bor, “ilohiy fikr” bilan qanday munosabati bor. Bu to`g’rilarda bu majlisda gapirmaymiz. Bedil kim bo`lsa bo`lsin. O`z zamonidagi insonlik jamiyatining qurilishindan rizo bo`lmagan, insonlarning ko`pchiligini saodatdan uzoq ko`rgan hamda shuning uchun qayg’urgan bir faylasufdir”. Aytish mumkinki, Fitratning o`zi ham o`z zamonasining insonlik jamiyatidan rozi bo`lmagan, insonlarning ko`pchiligini saodatdan uzoq ko`rgan va shuning uchun qayg’urgan. ehtimol, shuning uchun Bedil ijodi va falsafasi Fitratning diqqatini tortgan yoki olim atay Bedil ijodining shu qirrasiga e`tibor qaratgan va urg’u bergandir?!
Fitrat Bedilning “Har gul ki didam, ob ilai xun chakidan ast, Yorab chi xor dar dili gulshan shikastaand?” (ya`ni, Har bir guli qon tomib turgan bir yaradan boshqa narsa emas, bu bog’chaning yuraginda qanday bir tikan chindirilgan ekan?) misralarini tahlil qilar ekan, Darveshdagi kabi bu baytni “isyonkorona ko`tarilgan oliy ruhning nolasidan” ko`ra chuqurroq tushunadi, “har guli qon tomib turgan bir yaradan” iborat bo`lgan dunyoning sabablarini Bedil bilan barobar izlaydi va uni shoirning boshqa nazmidan topib, Bedil dunyoqarashining asoslarini tushuntiradi. “Insonlarning tabiatlarinda yerlashib qolgan bir-birlariga ergashmoq haqiqatning qaroqchisidir. Rast-odatlarga bo`yinsunmoq esa tilaklarning to`sig’idir. Vaqtlarini taqlid orasida yo`qotmoqlari sababli bular bilan haqiqat orasinda shunday bir qalin devor tikilgandirkim, tanib yoqalarini yirtmoq bila uning tomoniga yo`l ocha olmaymiz... U bilan-da gapurma, bundan-da qoch! Mana shu vaqt haqiqatga erisharsan”. Demak, mana shundan dunyo nega shoir ko`ziga “har gulidan qon tomib turgan yara” bo`lib ko`ringanini anglay boramiz. Bedilning birgina baytidan chiqqan falsafa talqinida uning “Irfon” asaridagi etmish to`rtinchi tizimga borib taqaladi
Fitratni maftun etgan yana bir narsa Bedilning e`tiqod haqidagi qarashi edi. Bedilning bu haqdagi nazariyasi shu ediki: “Keng bir dalaning etagi tikanlarga qayg’usiz tursa maslak egalari ham kishilarning so`zlariga qarshi shunday qayg’usiz turadilar:
Ahli Mashrab az zaboni ta`ni mardum forig’and,
Domani sahro chi g’amdorad zi zahmi xorxo”.
Yuqoridagi mulohazalardan anglashiladiki, Fitrat behudaga Bedilga murojaat qilmagan, uni keng tahlil qilgan, Umar Hayyom singari tarjimai holini yaratish bilan cheklanib qolgan emas. Ha, sharqning ikki davrda yashagan bu ikki faylasufi, donishmandi, olimi va gumanisti o`rtasida hammaslaklik, hamfikrlilik, dunyoni anglash borasidagi g’oyalarida hamohanglik bor edi. Shuning uchun ham Fitrat Bedilga 1923-yilda qayta murojaat qildi, uni kengroq sharhlashni vazifa deb bildi va bu sharhni ommabop qilib amalga oshirdi.
Moskvada nashr etilgan kitobchaga Fitratning dastlab yozgan “Bedil” maqolasi ham ilova qilingan. Bu “Bedil” sof ilmiy maqoladir. Unda Fitrat buyuk forsiyzabon shoirning qisqa tarjimai holini yaratadi. Ammo bu maqolada Fitrat “Umar Hayyom”dagi kabi masalaga chuqur kirib ketmaydi, turli manbalar, turli fikrlarni chog’ishtirib o`tirmaydi-da, Bedilning hayoti va ijodi xususida umumiy tasavvur hosil qilishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi.
Maqolada Bedilning dunyoqarashining shakllanishi ham ko`rsatib berilgan. Uningcha, Bedil dunyoqarashining shakllanishi va tadrijida ijtimoiy muhit, ayni paytda amakisi Mirzo Qalandarning ta`siri ham bo`lgan.
Maqolada Bedil asarlari ro`yxati ham keltirilgan.
Maqolaning bir jihatini ta`kidlab ko`rsatmaslikning iloji yo`q. Fitrat juda qisqa hajmda Bedil uslubi haqida ham fikr bildiradi. Ammo ana shu qisqagina mulohazalar ham ulug’ shoir uslubi xususida muayyan tasavvur hosil qila oladi. Chunki Fitrat Bedil ijodiga xos muhim nuqtalarni juda nozik ilg’ay bilgan. U yozadi: “Bedilning o`ziga maxsus markaziy bir uslubi bor. U fors adabiyotidagi g’azalchilik yo`lini kengaytdi. Yolg’uz ishqiy va axloqiy mavzularda emas, zamonig’a ko`ra eng muhim, eng ulug’ fikrlarni ham g’azal yo`linda usta adabiy tashbehlar, majozlar bilan so`ylay oldi. Bedildan so`ngra bu uslubda yozmoq istaganlar ko`paydilar, biroq hech kim Bedil kabi yoza olmadi”.
Fitrat, yuqorida ta`kidlaganidek, Yassaviy, Navoiy, Mashrab haqida ham maxsus maqolalar yozgan. Biroq biz ushbu ishda olimning muayyan adib ijodiga, hayotiga bag’ishlangan ikki tadqiqotini tahlil qilish bilan cheklanamiz. Buning boisi shundaki, birinchidan, bu ikki ishning janri ikki xil. Birinchisi sof ilmiy-akademik usulbda yozilgan, unda Fitrat turli manbalarga tayangan holda ish ko`rgan bo`lsa, “Bedil”ning uslubi butunlay boshqacha. “Bedil” ilmiy-ommabop asar. U yengil, ravon o`qiladi, tahlillar har bir kishiga tushunarli. Ikkinchi tomondan hikoya kabi syujetga ega bo`lib, qiziqarli shaklda yozilgan.
“Umar Hayyom”da olim shoirning mukammal tarjimai holini yaratishni maqsad qilgan va ana shu maqsaddan chekinmagan holda badiiy asarlari tahliliga keng o`rin bermagan bo`lsa, “Bedil”da nuqul shoir she`rlarining tahlili ustivorlik qiladi. Bizningcha, Fitrat Umar Hayyomning tarjimai holi, maslagi, urinishlarida o`z ruhiga yaqinlik sezmagan va adabiyot ixlosmandlarini uning hayoti va ijodi bilan tanishtirish ila cheklangan.
Xulosa qilib aytganda, ushbu ikki maqola ham Fitratning muayyan shoir yoki adib ijodini yoritishni nazarda tutgan adabiy portretlar yaratish ustasi ekanligini, bunda u nuqul bitta usuldan foydalanmay rang-baranglikka intilganligini va olim sifatida o`zini to`la-to`kis namoyon qila olganligini yaqqol ko`rsata biladi.
Bundan tashqari Fitrat yirik olim, adabiyotshunos sifatida ham bir qancha asarlar yaratgan. Jumladan, “Adabiyot qoidalari”, “Eski o‘zbek adabiyoti namunalari”, “Aruz haqida” kabi ilmiy kuzatuvlari adabiyotshunoslik fani tarixida muhim rol o‘ynaydi.