188
T
əranə MİRZƏYEVA
Amea M
ərkəzi Elmi Kitabxananın doktorantı
AZƏRBAYCANIN DÜNYA NEFT SƏNAYESİ
TARİXİNDƏKİ İLKLƏRİ
Açar sözl
ər: Azərbaycan nefti; Azərbaycan neft sənayesi; Azərbaycanın neft
s
ənayesi tarixindəki ilklər; neft sənayesi tarixi; dünya neft sənayesi tarixində
Az
ərbaycan nefti.
Ключевые слова: Aазербайджанская нефть; Aазербайджанская нефтяная
промышленность; первые в истории Aазербайджанской нефтяной
промышленности;
история
нефтяной
промышленности;
A
азербайджанская нефть в истории мировой промышленности
.
Key words:
Azerbaijan oil; Azerbaijan oil industry; beginnings of Azerbaijan
in the history oil industry; the history of oil industry; Azerbaijan oil in the
history of the world oil industry
Az
ərbaycan neftinin qədimlərə gedən tarixi bizim eradan əvvəl VII-VI əsrlərə
t
əsadüf edir. Zəngin təbii sərvətləti ilə hər zaman seçilmiş Azərbaycan, öz neft
il
ə də şöhrət qazanmışdır.
Bildiyimiz kimi, Az
ərbaycan neft sənayesi özünün 150 illik tarixi ərzində
böyük inkişaf yolu keçmişdir. Bütün dünyada qədim neft diyarı kimi tanınmış
Az
ərbaycanda neftin sənaye üsulu ilə hasilatı hələ XIX əsrin ortalarından
başlanmışdır. 1848-ci ildə Bakıda, Bibiheybət yatağında qazılmış quyudan
vurmuş neft fontanı Azərbaycanda "qara qızılın" sənaye üsulu ilə
çıxarılmasının əsasını qoymuşdur. Artıq 1899-cu ildə Azərbaycan neft hasilatı
v
ə emalı üzrə dünyada birinci yerə çıxmış, dünya neft hasilatının yarısını
vermişdir (3).
Az
ərbaycanın təbii neft qazını isə dünyada ilk dəfə olaraq 1836-cı ildə
akademik Q.İ. Qessi elmi surətdə təhlil etmiş və onun tərkibini müəyyən
etmişdir. Professor K.V. Kostrin isə öz əsərlərində göstərir ki, dünyada yaşayış
v
ə təsərrüfat işləri üçün təbii qazdan ilk dəfə azərbaycanlılar istifadə etmişlər.
Tarixi s
ənədlərə istinadən mexaniki üsulla dünyada ilk neft quyusu 1847-ci
ild
ə Bibiheybətdə qazılmışdır. Sübut olunmuşdur ki, dənizdə də ilk neft
quyusu XVIII
əsrdə Abşeron yarımadasında – dənizdən 19 metr aralıda
qazılmışdır. Sonralar Xəzər dənizinin qalxması nəticəsində həmin neft
k
əhrizləri suyun altında qalmışdır. Azərbaycan dünyada təkcə ilk neft-qaz
hasilatçısı kimi deyil, həm də ilk neftayırma müəssisələrinə malik bir ölkə
kimi d
ə tanınır. 1859-cu ildə Bakıda Dubinin qardaşlarının ilk iri neftayırma
zavodları istifadəyə verilir. Hasil və emal olunan neft və neft məhsullarının
189
dünya bazarlarına çıxarılması üçün 1897-ci ildə Bakıdan Batuma birbaşa neft
k
əməri çəkilir (
2
).
Az
ərbaycan neftin emalı, tədqiqi və nəqli sahəsində də dünya neft sənayesi
tarixind
ə bir sıra mühüm ilklərə imza atmışdır.
Bel
əliklə, dünya neft sənayesi tarixində ilk dəfə olaraq Azərbaycanda baş
vermiş tarixi hadisələri 2 qrupa ayıraraq aşagıdakı kimi xarakterizə etmək olar.
1) Hasilat v
ə daşıma sahəsində:
- 1803-cü ild
ə dünyada ilk dəfə bakılı Hacı Qasımbəy Mənsurbəyov
d
ənizdə, Bibi – Heybət buxtasında sahildən 18 və 30 m aralıda yerləşən iki
quyudan neft çıxarmağa başlamışdır;
-
İlk dəniz mədəni 1825-ci ildə, Xəzər dənizində güclü tufan
n
əticəsində dağıdılmışdır;
- 1846-
cı ildə Bakıda, Bibi-Heybətdə Zaqafqaziya diyarı idarəsinin
şura üzvü Vasili Semyonovun təklifi ilə neft kəşfiyyatı məqsədi ilə dərinliyi 21
m
olan dünyada ilk neft quyusu qazılmışdır, yəni dünyada ilk dəfə qazma işi
müsb
ət nəticələnmişdir. İş Bakı neft mədənlərinin direktoru mayor
Alekseyevin r
əhbərliyi altında aparılmışdır;
- 1847-ci ild
ə 8–14 iyul tarixlərində Qafqaz canişini knyaz Mixail
Vorontsov öz s
ənədlərində Xəzər dənizinin sahilində (Bibi Heybət) dünyada
ilk neft quyusunun qazılması faktını və müsbət nəticə verməsini rəsmi şəkildə
t
əsdiq etmişdir;
- 1877-ci ild
ə Lüdviq Nobelin sifarişi ilə dünyada ilk dəfə olaraq polad
korpus Motala (
İsveç) şəhərində hazırlanmış “Zərdüşt” neftdaşıyan paroxodu
inşa edilmişdir, paroxodun qızdırılmasında neft qalıqlarından istifadə edilirdi;
- 1881-cü ild
ə dünyada ilk dəfə olaraq “Nobel qardaşları” firması neft
v
ə neft məhsullarının dəmiryol sisternlərində daşınmasını həyata keçirmişdir
(h
ər sisternin üzərində “Nobel qardaşları Şirkəti” sözləri yazılmışdı);
-1886-
cı ilin iyun ayında “İşıq” neftdaşıyan paroxodu dünyada ilk dəfə olaraq
Bakının ağ neftini Batumdan Londona daşıdı (bu gəmi də Nobel qardaşlarına
m
əxsus “Zərdüşt”ün hazırlandığı Motala şəhərinin zavodunda inşa edilmişdi);
- 1897-ci ild
ə dünyada ilk dəfə olaraq Xəzər dənizində “Assan
Dadaşov” adlı iki pərli tanker peyda oldu;
- 1897-1907-ci ill
ərdə dünyada ən böyük ağ neft xətti olan 829 verst
uzun
luqda Bakı-Batum xətti inşa edildi. Bu xətt Zaqafqaziya dəmir yollarına
m
əxsus idi və ümumi dəyəri təxminən 50 milyon rubl təşkil edirdi;
- 1899-1901-ci ill
ərdə hasil edilən neft əksər həcminə görə Bakı neft
s
ənayesi ildə 11,5 milyon ton neft verməklə dünyada birinci yeri tutur. Bu
zaman Amerika Birl
əşmiş Ştatlarında (ABŞ) ildə 9,1 milyon ton neft hasil
edilirdi;
- 1901-ci ild
ə Alfred Nobelin təsis etdiyi ilk Nobel mükafatlarının
verilmişdir. İsveç tarixçisi, Nobel ailələrinin arxivi ilə işləmiş Erik
190
Be
rqenqrenin (1962) şəhadətinə görə, Alfredin ona məxsus kapitalın Bakı
yataqlarından çəkilməsi (Nobel mükafatının 12%-ni təşkil edirdi) haqqında
q
ərarı tezliklə beynəlxalq mükafatın təsis edilməsi ilə nəticələndi;
- 1903-1904-cü ill
ərdə dünyada ilk böyük dizel tankerlərinin –
“Vandal” v
ə “Sarmat” teploxodları Emmanuel Nobelin rəhbərliyi altında inşa
edildi. Dünyada ilk d
əfə “Vandal” teploxodunun (1903) dərinliyi 74,5 m.-yə
çatırdı; onun yük götürmə qabiliyyəti – 750 ton, sürəti 7,4 dəniz milindən artıq
deyildi (1 mil = saatda 1,852 km) idi; burada daimi c
ərəyan generatoru ilə işə
düşən qeyri-reversiv üç silindirli dizellər quraşdırılmışdı;
- 1909-cu ild
ə ilk dəfə dünya praktikasında Xəzərin təkindəki neft
laylarının işlənməsi üçün Bibi-Heybət buxtasında tökmə işlərinə başlandı. İşlər
1932-ci ild
ə mühəndis Pavel Potoskinin rəhbərliyi altında başa çatdırıldı;
- 1910-cu ild
ə İRTC BŞ-nin üzvü İvan Qluşkov dünya neft
praktikasında ilk dəfə olaraq Bakıda “Neft yataqlarının qazılmasına aid
t
əlimatları” hazırladı, bu təlimatlar əsasında Bakı məktəblərinin tələbələrinə
qazmanın ümumi əsasları tədris edilirdi. 3 ildən sonra o, “Neft quyularının
istismarı” adlı monoqrafiyasını nəşr etdirdi. “Maye mədənlərin- neftin və
duzlu suların hasilatı”;
- 1923-cu ild
ə Bakı mühəndisi Matvey Kapelyuşnikov dünyada ilk dəfə
birpill
əli reduktorlu trubobur (qazma maşını) kəşf etdi;
- 1924-cü ild
ə dünyada ilk dəfə olaraq İliç buxtasında ada tipli
dir
əklərlə təchiz edilmiş ilk ada tipli dəniz sənaye nefti istehsal etmişdir
Matvey Kapelyuşnikov turboburla (qazma maşını) Suraxanıda dünyada ilk
neft quyusunu qazdı. Onun dərinliyi təxminən 600 m idi;
- 1933-1934-cü ill
ərdə dünyada ilk dəfə olaraq, Bakıda Xubentsov
qardaşları batırılmış ağac ponton formasında üzən özülün konstruksiyasını
t
əklif etdilər. Bu özüldən ilk dəfə olaraq dərinliyi 365 m olan neft kəşfiyyat
quyusu qazıldı. İlk üzən qazma qurğusu isə Xəzər dənizində 1934-cü ilin
sentyabr ayından etibarən fəaliyyətə başladı;
- 1936-
cı ildə dünyada ilk dəfə sovet mühəndisləri qrupu (Pyotr
Şumilov, Eyyub Tağıyev və başqaları)
t
ərəfindən çox pilləli reduksiyonsuz
qazma borusu hazırlandı;
-
Dünya geoloji praktikasında ilk dəfə olaraq dəniz neft yataqlarının
işlənməsi üçün mühəndis A.M. Pobedin struktur qazmanı həyata keçirmək
üçün d
ənizdə, Mərdəkan qəsəbəsi və Abşeron boğazında Xəzər dənizinin
t
əkinin struktur xəritəsini hazırladı;
- 1940-
cı ildə Qala yatağında dünyada ilk dəfə olaraq Ostrovski,
Aleksandrov v
ə sair konstruksiyaların elektrik qazma üsulu ilə qazılması
h
əyata keçirilmişdir;
- 1941-ci ild
ə Bayılda dünyada ilk dəfə olaraq turbin üsulu ilə dərinliyi
2000 m olan maili quyu qazıldı;
191
- 1948-ci ild
ə Avropada və SSRİ-də ilk dəfə olaraq usta Əliyulla
t
ərəfindən oktyabr ayının 2-də Suraxanıda 3800 dərinlikdə olduqca dərin quyu
qazıldı (№ 1308) və fontan vurdu;
- 1949-cu ild
ə dünya neft sənayesinin tarixində ilk dəfə olaraq avqust
ayının 24-də Abşeron şelfində unikal dəniz yataqlarının-Neft Daşlarının
k
əşfiyyatına başlandı və orada polad dəniz özülləri quruldu. Bir aydan sonra
bu yataqda ilk quyu qazıldı, 1000 metr dərinliyə çatanda neft fontan vurdu;
- 1958-ci ild
ə Brüsseldə keçirilən ümumdünya sərgisində bütün
avadanlıqları ilə birlikdə iki pərli qazma qurğusu nümayiş etdirildi. Professor
Eyyub Tağıyevin rəhbərliyi altında bu qurğunun müəllif kollektivinə Qızıl
medal verildi;
- 1971-ci il m
art ayının 28-də Azərbaycanda neftin hasilatına
başlandığı tarixdən 1 milyard ton neft hasil edildi;
- 1976-
cı il dekabr ayında SSRİ neft yataqlarında (“Başneft”,
“Udmurtneft” v
ə “Permneft”) möhkəmliyi və etibarlılığına görə milli və dünya
standartlarını ötüb keçən yeni polad markalarından yüksək dərəcədə davamlı,
d
ərin sorucu qazma ştanqı uğurla sınaqdan keçirildi;
- 1994-cü il 20 sentyabr tarixind
ə Azərbaycan Prezidenti Heydər
Əliyev respublika parlamentinin 2 dekabr tarixində ratifikasiya etdiyi “Azəri-
Çıraq-Günəşli” yataqlarının istismarı üzrə beynəlxalq kontraktı – “Əsrin
kontraktını” imzaladı. Bu kontrakt 12 dekabr tarixində qüvvəyə mindi.
Kontraktın məbləği 13 milyard ABŞ dolları məbləğində dəyərləndirildi;
- 2005-ci il m
ay ayında Bakıda, Səngəçal neft terminalında
Az
ərbaycan, Türkiyə, Gürcüstan və Qazaxstan prezidentləri dünya əhəmiyyətli
Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin doldurulmasına start verdilər.
2)
Emal sah
əsində:
- 1837-ci ild
ə dünyada ilk dəfə olaraq Balaxanıda Nikolay
Voskoboynikovun neft ayırma zavodu fəaliyyətə başladı;
- 1875-ci ild
ə dünya neft sənayesinin tarixində ilk dəfə olaraq məşhur
neft s
ənayeçisi Viktor Raqozin sürtgü yağlarının emalına başladı. 1878-ci ildə
is
ə onun xaricə apardığı Bakı sürtgü yağı dünya bazarını əlbəəl fəth etdi;
- 1883-cü ild
ə dünyada ilk dəfə olaraq Bakıda Nobel qardaşlarının
zavodunda neftin fasil
əsiz distillə edilməsi məqsədi ilə V.Q.Şuxov və İ.İ.
Yelin t
ərəfindən layihələndirilmiş kub batareyası quraşdırıldı;
- 1885-ci ild
ə mühəndis Q.V.Alekseyev neft tarixində ilk dəfə olaraq
Bakıda yağ qudronunun krekinqi vasitəsi ilə (hissələrə ayırma) benzin və ağ
neft almaq üçün kub s
ənaye qurğusunu layihələndirdi və quraşdırdı
(S.M.Şibayevin zavodunda);
- 1891-ci ild
ə dünyada ilk dəfə olaraq V.Şuxov və S.Qavrilov fasiləsiz
h
ərəkət edən termik boru krekinq qurğusunu ixtira etdilər (patent № 12926);
192
- 1900-cü ild
ə Beynəlxalq Neft qurultayı Vladimir Markovnikovu
Qafqaz v
ə Abşeron neftini kompleks şəkildə tədqiq etdiyinə görə Qızıl
medalla t
əltif etdi. Bu da yeni karbohidrogenlərin – naftenlərin kəşfinə gətirib
çıxardı;
- 1901-ci ild
ə Almaniyada, “Friedrich Viweg u Sohn” nəşriyyatında
alman dilind
ə Bakı neft-kimyaçısı R.A.Vişinin “Neftenlər (neftin siklik
polimetill
əri) və digər karbohidrogenlər sırasında onların mövqeyi” adlı kitabı
n
əşr edildi. Bu kitab dünyada neftenlərin ilk tam və sistemli tədqiqi hesab
edilir;
- 1905-ci ild
ə dünya neft praktikasında ilk dəfə olaraq Balaxanıda
kompressor istismar üsulu il
ə tətbiq edildi;
- 1912-ci ild
ə Bakıda mədən mühəndisi Semyon Kvitko neft
qalıqlarının termik ayrılması üsulunu işlədi. Ona “təzyiq altında və təhyiqsiz
mazutun yüks
ək temperaturlu ayrılmasından benzinin alınması” tədqiqatına
gör
ə 21963 saylı patent verildi;
- 1914-cü ild
ə dünya neft elmində ilk dəfə olaraq Bakıda professor
M.M.Tixvinskiy neftin quyulardan s
ıxılmış qaz–qazliftin köməyi ilə
çıxarılması üsulunu kəşf etdi;
- 1915-ci ild
ə dünyada ilk dəfə olaraq, Bakıda professor Nikolay
Zelinskiy neftin krekinqi zamanı oksid mektallardan əlavə (titan, aluminium
v
ə sink) katalizator qismində floridindən və Baxçasaray gilindən də istifadə
etm
əyin mümkünlüyünü təsbit etdi;
- 1920-ci il 14 noyabr tarixind
ə M.Əzizbəyov adına Bakı Politexnik
İnstitutunun əsası qoyuldu. Bu ali məktəb (sonradan – Azərbaycan Neft və
Kimya institutu, hazırda Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası) Avropa və
Asiyada neft s
ənayesinin bütün sahələri üçün mühəndis kadrlarını hazırlayan
ilk ali m
əktəbdir;
- 1929-1934-cü ill
ərdə Vladimir Şuxov, Matvey Kalelyuşnikov və
F
ətullabəy Rüstəmbəyov Bakıda boru krekinq qurğusunu kəşf etdilər və
quraşdırdılar. Bu qurğuda həyata keçirilən proses dünya neft tarixinə “sovet
krekrinqi” adı ilə daxil oldu və neftin dərin ayrılması təcrübəsinin inkişafında
n
əzərəçarpacaq rol oynadı;
- 1934-cü ild
ə “Azərbaycan neft təsərrüfatı” jurnalında Fətullabəy
Rüst
əmbəyovun milli və xarici təcrübəni təhlil edən məqalələri çap edildi. O,
dünyada ilk d
əfə olaraq sualtı neft yataqlarının kəşfiyyatının və Xəzər
d
ənizində neft quyularının inşa edilməsinin nəzəri və praktiki əsaslarını şərh
etdi;
- 1936-
cı il yanvar ayında Bakıda neft qazlarından etil spirtinin
alınması üzrə sənaye qurğusu istismara verildi. Bakı neft-kimyaçılarının
yaratdığı bu qurğu (Mark Dalin və başqaları) dünyada bu tipli ilk sənaye
qurğusu idi;
193
- 1939-cu ild
ə dünya neft elmində ilk dəfə olaraq, Murtuza Nağıyevin
termik krekinqin timsalında resurkulyasiyanın köməyi ilə kimyəvi proseslərin
sür
ətləndirilməsinin nəzəri əsaslarının şərh edildiyi tədqiqatları nəşr edildi;
- 1942-ci ild
ə akademik Yusif Məmmədəliyev aviasiya benzinləri üçün
misilsiz yüks
ək oktantlı komponentlərin alınması üzrə tam yeni metod kəşf
etdi. Onun r
əhbərliyi altında neft xammallarından toluolun sintezinin yeni
s
ənaye metodu işlənib-hazırlandı və tətbiq edildi. Bunun nəticəsində partladıcı
madd
ələrin alınmasında istifadə edilən toluolun kefyiyyətini son dərəcə artırdı;
- 1949-cu ild
ə dünyada ilk dəfə olaraq Bakıda açıq dənizdə hidro-
texniki qurğuların inşasına başlayan “Qiprodənizneftqaz” elmi-tədqiqat və
layih
ə institutu təsis edildi;
- 1977-ci ild
ə dünyada ilk dəfə olaraq professor Bahadur Zeynalov neft
neften karbohidrogenl
ərinin birbaşa oksidləşdirilməsi yolu ilə sintetik naften
turşusununi alınması prosesini işləyib-hazırladı;
- 2002-ci ild
ə dünya neft təcrübəsində ilk dəfə olaraq professor
Əliməmməd Şabanov neft laylarının su tərkibini müəyyənləşdirmək üçün
kimy
əvi sensorları və spin-nişanlanmış üzvi birləşmələri tətbiq etdi;
- 2005-ci il akademik Y.Q.M
əmmədəliyevin yüz illik yubileyi şərəfinə
YUENSKO-nun q
ərarı ilə 2005-ci il Yusif Məmmədəliyev ili elan edildi.
Görk
əmli neft kimyaçısı – Qələbə yanacağının ixtiraçısı II dünya
müharib
əsində faşizm üzərində qələbənin çalınmasında misilsiz rol oynamışdır
(1).
Yuxarıda qeyd olunmuş, önəmli faktlar və arqumentlərdən aydın olaraq
görünür ki, Az
ərbaycanda neftə dair elmi-tədqiqatların aparılması, neftin
emalı, istismarı, nəqli və s. dünya neft sənayesinə əvəzsiz elmi və təcrübi
faydalar vermişdir. Belə ki, həm dünya neft sənayesi tarixində, həm də müasir
dövr müxt
əlif neft sahələri üzrə milli və beynəlxalq layihələrin, elmi-
ixtiraların icad edilməsində Azərbaycan neftinin və xüsusilə də Azərbaycan
aliml
ərinin xidmətləri danılmaz faktlardandır.
ƏDƏBİYYAT
1.
http://www.azerbaijans.com/content_781_az.html
2.
http://www.azerbaijan.az/portal/StatePower/Committee/committeeConcern 01 a.html#1
3.
http://www.azerbaijan.az/portal/Economy/OilStrategy/oilStrategy_01_a.html
194
Т. МИРЗОЕВА
ЗАЧИНАТЕЛИ В ИСТОРИИ МИРОВОЙ
ПРОМЫШЛЕННОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНА
РЕЗЮМЕ
В статье рассказывается о положении Aзербайджана в истории мировой
нефтяной промышленности. Здесь впервые в истории мировой нефтяной
промышленности имели место исторические события, характеризующие производство,
исследование и транспортировку азербайджанской нефти. А также даётся информации
о зачинателях в области производства транспортировки и обработки.
T.MIRZAYEVA
BEGINNINGS OF AZERBAIJAN IN THE HISTORY
OF THE WORLD OIL INDUSTRY
SUMMARY
The article deals with the position of Azerbaijan in the history of world oil industry.
Here the Azerbaijani oil refining, studying and transportation for the first time in the history of
the global oil industry that took place in Azerbaijan are characterized. Also information about
beginnings of oil production and transportation and its processing is given in the article.
Dostları ilə paylaş: |