Q utadg'u bilig q utga, ya’ni baxt va saodatga erishtiruvchi bilim demakdir. Uni bobokalon shoirimiz Yusuf
Yüklə 13,91 Kb.
|
|
Q utadg'u bilig» Q utga, ya’ni baxt va saodatga erishtiruvchi bilim demakdir. Uni bobokalon shoirimiz Yusuf X os Hojib bundan salkam 1000 yil oldin — 1069- yilda yozgan.
M azkur kitob shoirning o‘zi aytganiday: Boshdan oxirgacha donolar so‘zi, G o‘yoki tizilgan marjonning o‘zi. O 'n sakkiz oy — bir yarim yilda yozib tugallangan ushbu asami yaratish uchun shoir juda uzoq vaqt tayyorlangan ko‘rinadi: M unuqi tarug‘laq Q uz o‘rdu eli, T ub — asli nasabdin yo'rimish tili. Bu tug‘mish elindin chiqib borg'ani, Kitobni qo'shubon tugal qilg‘oni. Barusin bitimish, yeturmish nizom, Bu Qashqar elinda qo'shulmish tamom. Hozirgi o‘zbekchasi: Q uz o‘rdu o'lkasi aslida eli, T ub asli nasabdan so‘z ochti tili. T u g ‘ilgan elidan chiqib borgani, Kitobni jam etib tugal qilgani. Borini bitibdur ne esa kalom Bu Qashqar elida tugadi tamom. Bu yerda shoirning vatani (Q uz o‘rdu, ya’ni Bolasog'un) va asarning tugallangan o‘rni (Q ashqar)dan tashqari, asami yozish uchun «tugilgan elidan chiqib borgani»haqidagi qayd ham mavjud. Bundan shoiming ko‘plab o‘lkalarga safar qilgani, tudi madaniy-adabiy yodgodiklarni o‘rganganini taxmin etish mumkin. Fikrimizni quyidagi misralar ham tasdiqlab turadi: Chiniylar «Adab ul-muluk» deb atar, Mochinlar «Anis ul-mamolik» deyar. Bu M ashriq elining donishmandlari «Ziynat ul-umaro» deyishdi bari. Eronlik «Shohnoma» dedi belgilik, Turonlik nom qo‘ydi: «Q utadg‘u bilig» Bular shoirning Chin (X itoy), Mochin (Sharqiy T urkiston), Eron va Turon (Turkiston va umuman turkiy xalqlar yashaydigan o‘lkalar)da bo'lgani hamda u yedarda mavjud bo‘lgan adabiy an’analardan yaxshi xabardodigini ko'rsatdi. Yusuf Xos Hojibning o‘zi to‘g‘risida hozircha «Qutadg‘u bilig»dan boshqa biror tarixiy manbada m a’lumot yo‘q. Shoir o‘z nomini asarida eslatib o‘tadi, xolos. Asar muqaddimasida esa dostonning Tavg‘ochxon huzuriga keltirilgani, xon uni qaddab shoirga X os Hojib unvonini bergani to‘g‘risida gapirib o‘tilgan. E ’tibor berdingizmi, yuqorida keltirilgan parchada bir necha o‘Ika va xalqlaming nomi tilga olingan, demak, asar o‘sha yurtlarda ham mashhur bo‘lgan. Bugina emas, dostonning bir nusxasi 1439- yilda H irot shahrida qayta ko‘chirilgan. Bu davrda H irot madaniyatning gullab-yashnagan 0‘lkalaridan biri edi. Xuddi shu davrda bu yerda Atoyi, Sakkokiy, Lutfiy singari «So‘z mulkining malik ul-kalom»lari ijod etardi. Tabiiyki, badiiy asarga nisbatan nihoyatda baland talablar qo‘yiladigan bu yerda «Q utadg‘u bilig»ning ko‘chirilishi, bir tomondan, m a’naviy ehtiyoj natijasi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, asar badiiy qimmatining qonuniy e’tirofi edi. X IX asrda Volga daryosi qirg‘og‘ida joylashgan Saroychuq degan shaharga yaqin bir joydan oddiygina sopol ko‘zacha topildi. Ammo bu oddiy ko‘zacha olimlar e’tiborini tortdi, chunki unda «Q utadg‘u bilig» dostonidan olingan misralar bitilgan edi. Ana shu dalillarning hammasi asarning xalq orasida juda yaxshi ma lum bodganini ko'rsatib turibdi. V II—VIII asrlarda butun 0 ‘rta Osiyo arablar zulmi ostida qoldi. Ammo X asming oxiri X I asming boshlariga kelib arablar istilo qilgan yerlaridagi o‘z nufuzlarini qoddan bera bosliladilar. Arablar istilosi davrida koplab madaniy va adabiy obidalar yo‘q qilib yuborildi, ulaming juda katta qismi barbod boddi. El-yurtning o‘z ona tilida o‘qish istagi esa hech qachon pasaymaydi, aksincha, ta’qib qancha kuchli bodsa, istak shuncha baland bodadi. Asar yozilgan paytda shu ma’naviy ehtiyoj ham tobora ortib bormoqda edi. Asarda tilga olingan masalalarning kodami shunchalik kengki, ularni oddiygina sanashning o‘zi ham bir necha sahifalarni tashkil etadi. Tasawurlarimizning aniqlashishi uchun ularning ayrimlarini eslataylik: Yetti sayyora va o‘n ikki burj. Inson farzandlarining qadri bilim va tafakkurda. Tilning fazilat va manfaatlari. Kitob egasining uzri. Bilim va aql-idrokning farqi to‘g‘risida. Bahor madhi. Kuntug‘di elig haqida. Oytoddining baxt haqidagi hikoyasi. Kuntug‘dining adolat haqida aytganlari. 0 ‘gdulmish eligga bek (lashkarboshi, oshpaz, xazinachi, eshik og‘asi, elchi, dasturxonchi...) qanday bodishi kerakligini so‘zlaydi. 0 ‘gdulmish 0 ‘zg‘urmishga olimlar (shoirlar, tabiblar, ta’birchilar, hunarmandlar, dehqonlar, chorvadorlar, turli, tabaqadagi kishilar) bilan muomalada bodish sirlarini o‘rgatadi. O g d l va qizlar tugdlsa qanday tarbiyalash lozimligini aytadi.M ehmonga borganda o‘zini qanday tutish lozimligini so‘zlaydi. K o‘rinib turibdiki, «Q utadg'u bilig»da tilga olingan mavzulaming qamrovi juda keng. Ammo unda bitta bosh nuqta borki, u butun asardan qizil ip bo‘lib o‘tadi. Bu IN S O N masalasidir. Insonning ijtimoiy mohiyati, uning hayotdagi о‘mi, ijtimoiy vazifasi shoir tomonidan tudi yo‘nalishlarda tahlil etiladi. A sarda oddiy xalq, mehnatkash inson alohida ehtirom bilan tasvidangan. A yniqsa, dehqonlar, chorvadodar, hunarmandlar haqidagi boblar iliq mehr bilan yo‘g‘rilgandir. Asardagi turli-tuman kasblaming sanog'i, bu kasb-hunar egalarida bo'lishi kerak bo‘lgan xislat-fazilatlarning bayoni, ayni paytda o‘sha kasb-hunadariga bo‘lgan hurmat va e’tiboming e’tirofi hamdir. Shoir komil inson haqida gapirar ekan, kamolotning qator belgilarini ko‘rsatib o‘tadi. Ularning eng asosiysi alohida shaxsning o‘z manfaatlari, shaxsiy istaklari doirasini yorib chiqib, boshqalar g‘ami bilan ham yashashi, ko‘pchilik manfaati uchun fidoyi bo‘la bilishdir. «Q utadg'u bilig»da bilim haqida alohida bob ham mavjud. Bu bob «Bilig, uqush adrimin, asg‘in ayur» («Bilim, aql-idrok farqini, nafini aytadi») deb nomlangan. Bilimning asosiy xususiyati kishi uchun faqat nafdan iborat ekanligida, unga qadr-qimmat, hurmat va ehtirom keltirishda, deb biladi shoir. «Q utadg'u bilig» sahifalarini varaqlar ekansiz, goh moziyning ko‘z ilg'amas sarhadlariga, goh Yusuf X os Hojib davri ziddiyatlariga, goh turkiylaming qadim bahodir o‘g‘loni Alp E r T o ‘nga, ulug‘ Firdavsiyning «Shohnoma»si qahramonlari davriga borib qolgandek bo‘lasiz. Asarda shoir film go‘zal obrazlar, hayotiy o‘xshatish va lo‘nda istioralar, ta’sirchan tamsil hamda mo‘jaz ramzlar bilan ziynatlangan. Yusuf Xos Hojib so‘z qudratini, ona tilining ichki imkoniyatlarini nozik his etadi. Uning o‘zi: «Men j j • лДа [// \\1л ЛУ/ oJ// ^XLtf Omf v\r/ o l^ ol(/ ОУ/ oLl- о |Д \ л!^/ *jlL j i b JlLl л1(« щ щ P.J % % ФИ лг ■f фй Ф* ф? д % Фй ф* ф£ % ! фй Фй Фй Фг 4 % ■#1 фй т фЙ фй фй turkcha so‘zlami yowoyi tog‘ kiyigi kabi bildim. Shunga qaramay ulami avaylab-asrab qo‘lga o‘rgatdim», deb yozadi. A na shu «qo‘lga o‘rgatilgan so‘zlar» orasida ko‘plab xalq maqollari ham mavjud. Bulaming barchasi Yusuf X os Hojib ijodining g‘oyaviybadiiy ildizlari hayotbaxsh chashma — xalq dahosining so‘nmas ijodi bilan nihoyatda zich aloqadodigini yana bir marta ta’kidlab turadi. «Qutadg‘u bilig» hozir jahonning ko'plab xalqlari tillarida jaranglamoqda. Bu asar o'zbek, uyg‘ur, qozoq, qirg'iz va boshqa turkiy xalqlar tillariga ham tabdil qilingan (moslashtirilgan). A sar rus tiliga, Yevropaning bir qancha tillariga tarjima qilingan. Yevropa aslida bu asar bilan X IX asrning birinchi choragidayoq tanishib ulgurgan edi. Hozir asarning nemis va ingliz tillariga to'liq taijimasi bor. Shuningdek, ayrim Yevropa tillariga qisman parchalar tarzidagi tarjimalari ham mavjud. «Qutadg'u bilig» 0 ‘zbekistonda to‘liq holda 1971- yilda nashr etilgan. Bu nashmi filologiya fanlari nomzodi Qayumjon Karimov amalga oshirgan. U nda asar matni transkripsiyada berilib, o'zbekcha ilmiy tavsifi ham ilova qilingan edi. Q o ‘lingizdagi kitob ilmiylikni da’vo qilmaydi. Kitobning bosh maqsadi asar mazmunini hozirgi o‘zbek kitobxonlariga (shu o'rinda, asosan bolalarga) tushunarli tarzda yetkazishdan iborat. M a’lumki, «Q utadg‘u bilig» — she’riy asar. U aruz vaznida (m utaqorib bahrida) bitilgan. Biz bolalarga tushunilishi oson bo‘lishini ko‘zda tutib, asami nasriy tarzda berishga urindik, o‘rni bilan she’riy parchalardan ham foydalandik. G ‘oyaviy-badiiy xususiyatlariga ko‘ra, o‘ziga xoslik kasb etuvchi, shuningdek, tarbiyaviy maqsadi taqozosiga ko‘ra, bu nashr doirasiga sig'maydigan o‘rinlar chetlab o‘tildi yoxud qisqartirildi.
etish uchun ko‘mak beradigan barcha o'rinlar, xususan sujet chizig‘idagi voqealar rivoji bilan bog‘liq holatlar imkoni boricha saqlandi. Taqozo etilgan o‘rinlarda kengroq sharhlar berildi. «Q utadg‘u bilig» X I asrda yaratilgan. Tabiiyki, uning lug‘at boyligi ham o‘sha davr tilini aks ettiradi. Bizning davrimizga kelib asarda qodlangan ayrim so‘zlar iste’moldan chiqib ketgan. Shuningdek, ayrim obrazlar, asar badiiy libosidagi ba’zi o‘rinlar hozirgi kitobxonga tushunarli emas. B a’zi atamalar ham izoh talab qiladi. Shunday holatlarni ko‘zda tutib, kitob oxirida lug‘at va izohlar ilova qilindi. O'ylaymizki, ular kitobxonga yaqindan yordam beradi. 0 ‘rni kelganda shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, Q utadg‘u bilig» asarining ilmiy jihatdan o‘rganilishida jahonning ko‘plab turkshunoslari katta hissa qo‘shishgan. Ayniqsa, V .V . Radlov, A . Vamberi, P .M . Melioranskiy, A .A . Samoylovich, R .R . Aratlarning nomi bu ro‘yxatning boshida turadi. A sar mukammal matnining nashrini amalga oshirishda, uni atroflicha ilmiy tadqiq etishda o‘zbek olimi Qayumjon Karimovning xizmatlari ham beqiyos. Hozir asar ustida Q . Sodiqov, Z . Sodiqovlar ham jiddiy ish olib borishmoqda. T a ’kidlash joizki, nomlari sanalgan olimlarning, yana ko‘plab boshqa tadqiqotchilarning ishlari bodmaganida, qodingizdagi mazkur kitob ham yuzaga kelmasdi. Shuning uchun ham biz asar tadqiqotchilarining barchasiga o‘z minnatdorchiligimizni bildiramiz. Yusuf X os Hojib «Q utadg‘u bilig»ining hozirgi o‘zbek tilidagi bolalarbop bayoni farzandlarimiz ma’naviy kamolotiga salmoqli hissa qo’shadi, deb umid qilamiz.K itob muallifining Y usuf X os H ojib deb shuhrat qozonganining sababi ham — shu. Bu kitob asosida to‘rt narsa yotadi. Biri to‘g‘rilikka tayanch — A D O L A T , Bin D A V L A T erur, u qutli g‘oyat. Uchinchi — ulugdik A Q L ham Z A K O , T o ‘rtinchi — Q A N O A T erur bebaho. Bularning har biri yana alohida-alohida nomlarga ega. Adolatning nomi — K U N T U G ‘DI. U asaida elig vazifasida keladi. Elig podsho demakdir. Davlatning ismi — O Y T O 'L D I. U vazir mansabida. Zakovat, aql esa O 'G D U L M IS H deyilgan. O'gdulmish Oytoddining o‘g‘li sifatida namoyon bo‘ladi. Q anoat O ‘Z G ‘0 R M I S H nomini oladi. U asarda vazirning qarindoshi sifatida ko‘rinadi. A rabcha, tojikcha kitoblar juda ko‘p. A m m o bizning tilimizda bu xil kitob endigina yaratilgan. Bilimning qadrqimmatiga bilimdon kishilar yetadi. A ql-idrokli kishilar bilim qiymatini uqib olishadi. Mening tilagim esa shunday: Yüklə 13,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|