Referat " Mühasibat Uçotu" " Iqtisadiyyat"

AZƏRBAYCAN TURİZM İNSTİTUTU

Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi

REFERAT

“Mühasibat Uçotu”

“Iqtisadiyyat”kafedrasi

Fakultə - Menecment

Qrup – TMT(0901)

Tələbə - Aqayev Tural

Mövzu 1. Mühasibat uçotunun predmeti və metodu. Onun mahiyyəti və funksiyaları

Muhasibat ucotuna dair ilk eserin muellifi Luka Pacoli ikili sistem uzre ucot yazilislarinin aparilmasi qaydasini serh etmisdir,Luka Pacoli terefinden yazilmis “Hesab,hendese meblehi,beraberlik ve munasibetler elmi haqqinda”adli eseri vurma cedveli kimi butun olkeler ve xalqlar ucun coxsayli elmi kesf kimi qebul olunmus ve ucotun esasii mueyyen etmisdir.Bu eser boyuk riyaziyyata acilis olmasina baxmayaraq,o,muhasibat uzre ilk eserin muellifi kimi taninmisdir.

Ucot aparati iscileri,nezaret-teftis ve audit xidmeti,vergi orqanlari yeni idareetme prinsiplerine esaslanaraq movcud olan maddi ehtiyyatlarin duzgun ve semereli istifade olunmasi uzerinde nezareti temin etmelidirler.Nezaret-qarsida qoyulan meqsede catmaq ucun vezifenin mueyyen olunmasi prosesidir.

Xususi ile qeyd olunmalidir ki,gosterilen vezifenin yerine yetirilmsei ucun ilk novbede muessisede yuksek seviyyeli avadanliqlarla temin olunmus anbar teserrufati,nezaret ve olcu cihazlari ve diger serait yaradilmalidir.Idareetme sisteminin daha da tekmillesdirilmesi,bazar iqtisadiyyatinin formalasmasi,mulkiyyetcilerin sayinin artmasi ve xarici iqtisadi fealiyyetin inkisafi muhasibat ucotunun emlakin qorunub saxlanmasi vezifesinin daha da mohkemlendirilmesini teleb edir.Emlakin menimsenilmesi faktlari arasdirilan zaman onunla yanasi noqsanlar qeyde alinir.Gosterilen meselelerin hellinde idare ve muessiselerde qaliqda olan emtee-material deyerlilerinin dovru inventarlasdirilmasinin xususi ehemiyyeti vardir.Aparilan inventarlasdirma neticesinde teserrufat emeliyyatlarinin lazimi senedlerle resmiyyete salinmasi,onlarin muhasibat ucotunda eks olunmasi mueyyenlesdirilir ve yoxlama neticeleri esasindaki senedler faktiki ucot gostericileri ile muqayise olunmaqla netice mueyyenlesdirilir.

Muhasibat ucotu muxtelif idareetme sisteminde hazirladigi informasiyalar neticesinde teleb olunan idareetme qerarlari qebul olunur.Muhasibat ucotu sistemi her bir muessisede emlakin hereketi,teserrufat emeliyyatlari dovrunde onun emelegelme menbeleri ile elaqedar maliyye ve istehsal-teserrufat fealiyyeti ile elaqedar sintetik ve aanalitik informasiyalari cemlesdirib istifade olunmasi ucun hazirlanir.

Bele ki,etibarli ve huquqi cehetden esaslandirilmis muhasibat ucotu informasiyalari esasinda muessise ve onun tabeciliyinde olan filiallarin maliyye,istehsal-teserrufat fealiyyeti tehlil olunur ve hazirlanmis analitik serhler esasinda lazimi qerarlar qebul olunur.Bu vezifenin yerine yetirilmesi muhasibat ucotunun butun bolmeleri,o cumleden movcud ehtiyyatlardan istifade olunmasi mehsul istehsali,serf olunmus mesreflerin hecmi,qiymetlerin duzgun tetbiq olunmasinin gostericilerinin tehliline imkan verir ki,bu da serbest bazar iqtisadiyyati seraitinde ehemiyyetlidir.

Azerbaycan Respublikasinda muasir seraitde teserrufat ucotu sistemi bir-birile elaqedar olan uc formada ifade olunur.Bunlardan birincisi operativ,ikincisi statistika ve ucuncusu muhasibat ucotudur.

Operativ ucot vasitesile idare,muessiselerin,istehsal saheleri,sexlerin fealiyyetine gundelik rehberlikde istifade edilir.Operativ ucot vasitesile muessisenin idare heyetine muessisede material ehtiyyatlarinin hereketi,mehsul buraxilisini hecmi,onun alici teskilatlara yuklenmesi ve miqdari,istehsal ehtiyyatlarinin hecmi ve s.informasiyalar daxil olur.Bu kimi informasiyalarin alinmasi menbeleri senedler esasinda,telefon,teletayp,faks ve sifahi formada verile biler.Operativ ucot bir qayda olaraq teleb olundugu halda aparilir.

Statistika ucotu xalq teserrufatin iqtisadiyyatin,elmin,tehsilin muxtelif sahelerinde bas veren kutlevi emeliyyatlari oyrenir.Statistika ucotu iqtisadiyyatin veziyyeti,onun inkisafi tendensiyasi,fehle quvvesinin hereketi,emtee-material ehtiyati,olke ehalisinin sayi,onlarin yas,cins,ixtisas ve s.gostericileri uzre informasiyalar toplayir ve arasdirma aparir.Statistika ucotu vasitesile genis hecmde musahide aparilmaqla yanasi ehalinin vahid ucotunu teskil edir.Bu meqsedle statistika ucotu muhasibat ve operativ ucotu informasiyalarindan da istifade ede biler.Statistika ucotu melumatlari esasinda dovlet idareetme orqanlari proqnozlari mueyyen edir,iqtisadi siyaset sahesinde qerarlar qebul edir,olkenin iqtisadiyyatinin idare olunmasi ile elaqedar olaraq konkret operativ tedbirler gorur.

Muhasibat ucotu teserrufat emeliyyatlarinin kemiyyet ve keyfiyyet gostericilerini movcud qanunculuqla mueyyen olunmus senedler esasinda,pul ve miqdar ifadesinde eks etdirmekle oyrenir ve fasilesiz nezareti heyata kecirir.Muhasibat ucotunda butun emeliyyatlar tam ve ardicil olaraq yalniz senedler esasinda heyata kecirilir.Muhasibat ucotunda esasen pul olcusunden istifade edilir.Teserrufat ucotunun qebul olunmus uc formasi bir-birile six elaqede olmaqla biri digerini tamamlayir ve vahid teserrufat ucotu sistemini teskil edir.Lakin bu ucot formalari icerisinde muhasibat ucotu aparici movqe tutur.Muhasibat ucotunun informasiyalari esasinda muessisenin butun teserrufat-maliyye fealiyyetine nezaret temin edilir ve idareetmede esasli sekilde istifade olunur.

Buna uygun olaraq muhasibat ucotu bir iqtisadi elm olmaqla,onun umumi sekilde predmeti istehsal munasibetlerii eks etdirmekle mezmununu mueyyen edir.Muessiseler teserrufat fealiyyetini heyata kecirmek ucun esas fondlara,dovriyye vesaitlerine ve diger esyalara malik olur.

Muhasibat ucotunun metodu onun arasdirilmasi ve oyrenilmesi qaydalaridir.Elmi arasdirmalarda metod termini oyrenilecek esyanin temintaini arasdirmaq ucun muxtelif usul ve prinsiplerden istifade olunmasini nezerde tutur.Muhasibat ucotunun metodu oz predmetinin hansi usullar ve prinsipler vasitesile oyrenilmesini yerine yetirir.

Mövzu 3. Hesablar sistemi və ikili yazılış

Köməkçi mühasibat jurnalları və ya şəxsi hesablar, analitik hesablarda uçota alınan hər bir növ üzrə vəsaitlərin və qiymətlilərin təyinatını və sahibini əks etdirməlidir. Köməkçi mühasibat jurnalının və şəxsi hesabların adı və nömrəsi müəyyən olunur.

Bank rəhbərinin hesab açılması barədə göstərişinə əsasən müştəriyə bank hesabının açılması üçün tələb olunan sənədlər mühasibatlığa (baş mühasibə və ya bankda müəyyən olunmuş qaydaya əsasən digər müvəkkil şəxsə) təqdim olunur.

Bankın uçot siyasətinə müvafiq olaraq qeydiyyat kitabı kağız və elektron daşıyıcıları vasitəsilə aparıla bilər. Qeydiyyat kitabı elektron daşıyıcıları vasitəsilə aparıldıqda həmin məlumatlar sanksiya olunmamış müdaxilələrdən ciddi şəkildə qorunmalıdır.

Şəxsi hesabların və müştəri kartlarının açılması, bağlanması və hər hansı düzəliş edilməsi bütün rekvizitləri əks etdirən yazılı ərizə əsasında mühasibatlıq (və ya rəhbərliyin göstərişi ilə digər bölmə) tərəfindən aparılır. Hesabın açılması, bağlanması və düzəliş aparılması haqqında məlumatların vahid bir ərizədə əks olunmasına yol verilmir. Bu əməliyyatlar üzrə ərizələr çıxış nömrəsi, göndərilmə tarixi, bankın filialının və ya struktur bölmənin adını əks etdirməklə ayrı-ayrılıqda tərtib və təqdim olunmalıdır. Ərizədə göstərilən tarix, onun mühasibatlığa təqdim olunma tarixinə uyğun olmalıdır.

Ərizənin təqdim olunma qaydası mühasibatlıq tərəfindən müəyyənləşdirilir və aparılan dəyişikliklər barədə bütün filiallara və struktur bölmələrə məlumatlar verilir. Elektron ərizələrin rekvizitləri yazılı ərizədə olan rekvizitlərə uyğun olmalıdır. Əgər bu rekvizitlər arasında hər hansı bir uyğunsuzluq olarsa, yazılı ərizədə olan rekvizitlər əsas götürülür.

Müştəri hesabları bağlandıqda, qeydiyyat kitabında həmin hesabın bağlanması tarixi yazılır. Müştərinin ərizəsinə əsasən hesab başqa banka keçirildikdə, hesabın rəsmiləşdirilməsinə dair bütün sənədlər bankda saxlanılır, lakin müştərinin hesabına qarşı tələblər (müddətli öhdəliklər, ödənilməmiş hesablaşma sənədləri və s. ödəmə sənədləri) siyahı üzrə hesabı qəbul edən banka poçt vasitəsilə bildirişli sifariş məktubu ilə göndərilir.

Bankda müştəri hesabları üzrə əməliyyatlara təkrar nəzarəti həyata keçirmək məqsədilə hesablardan çıxarışlar gündəlik olaraq çap oluna bilər. Müştəri tərəfindən tələb olunduqda, bu çıxarışlar müştəriyə verilmək (və ya göndərilmək) üçün çap olunmalıdır.

Şəxsi hesablarda yazılışlar yalnız lazımi qaydada rəsmiləşdirilmiş bank sənədləri əsasında aparılır. Şəxsi hesablardan çıxarışlar adətən aşağıdakı rekvizitləri əks etdirir: əməliyyatın aparılma tarixini, əməliyyatın adını, ödəniş sənədinin nömrəsini, valyutanın kodunu, hesabın nömrəsini, giriş qalıq məbləğini, debet və kredit dövriyyəsini və çıxış qalıq məbləğini.

Sintetik uçot üzrə məlumatlar Baş kitab, kassa kitabı, dövriyyə cədvəlləri və balanslardan (gündəlik, aylıq və illik) ibarətdir.

Məlumatlar ABİS-də işlənilərkən, sistemə daxil olunan bank sənədlərini sonradan daxil edilmiş sənədlərin siyahısı ilə müqayisə etmək məqsədilə hesablama lentinə köçürülə bilər. ABİS vasitəsilə alınan balans və balansdankənar hesablar üzrə gündəlik dövriyyə-qalıq cədvəlində hesablar üzrə giriş qalığı, hesabın debeti və krediti üzrə dövriyyə, çıxış qalıq məbləğləri əks olunur. Təəhhüdlər və şərti balansdankənar hesablar üzrə dövriyyə-qalıq cədvəli icmal sənədlər əsasında tərtib olunur. Memorandum balansdankənar hesablar üçün isə mədaxil və məxaric haqqında jurnalın aparılması tələb olunur.

Gündəlik olaraq, baş mühasib analitik uçot məlumatlarını sintetik uçot məlumatları ilə üzləşdirir və üzləşdirmənin aparılması faktını qalıq cədvəlində və balansda öz imzası ilə təsdiqləyir. Baş mühasibin tapşırığına əsasən üzləşdirməni digər mühasibat işçisi həyata keçirdikdə, həmin şəxs aparılmış üzləşmə haqqında sənədə imza edir. Üzləşmə zamanı hər hansı bir fərq müəyyən olunduqda, onun səbəbləri araşdırılır və uyğunsuzluğun aradan qaldırılmasına dair müvafiq tədbirlər həyata keçirilir. Əgər hər hansı səhv üzrə düzəliş mühasibat yazılışlarının aparılması tələb olunarsa, həmin yazılışlar Milli Bankın müvafiq normativ xarakterli aktları ilə müəyyən olunmuş qaydada həyata keçirilir.

Mövzu 4. Mühasibat uçotunun sənədləri, registrləri və formaları

Bank rəhbərliyi mühasibat uçotunun düzgün aparılması üçün zəruri şərait yaratmalı, habelə uçot sənədlərinin və məlumatların rəsmiləşdirilməsi və təqdim edilməsi qaydası üzrə bankın uçot siyasətinin tələblərinin uçota aidiyyəti olan bütün bölmələr, xidmətlər və işçilər tərəfindən yerinə yetirilməsini təmin etməlidir.

Bankın baş mühasibi vəzifəsinə «Banklar haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanunu ilə müəyyən olunmuş tələblərə cavab verən şəxs təyin edilir.

Bankın baş mühasibi qüvvədə olan qanunvericilik aktlarını, Milli Bankın normativ xarakterli sənədlərini, bankın daxili qaydalarını öz işində rəhbər tutur və MHBS-yə uyğun olaraq müəyyən olunmuş mühasibat uçotunun ümumi metodoloji prinsiplərə əməl olunmasına məsuliyyət daşıyır.

Baş mühasib aşağıdakıları təmin etməlidir:

• 
  şəxsi hesablarda olunan düzəlişlərə nəzarət edilməsini;
  
• 
  mədaxil və məxaric hesabları üzrə əməliyyatların aparılmasına nəzarət edilməsini;
  
• 
  bankın rəhbərliyinə mühasibat uçotu məsələlərinə dair operativ məlumatın verilməsini;
  
• 
  müəyyən olunmuş müddətlərdə maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsini;
  
• 
  bankın maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi təhlilinin həyata keçirilməsini (digər bölmələr və xidmətlərlə birlikdə).
  

Baş mühasib gündəlik olaraq aşağıdakıları yoxlamalıdır:

• 
  gündəlik balansı və dövriyyə məlumatlarını;
  
• 
  bank sənədlərinin, şəxsi hesabların, yoxlama cədvəllərinin, habelə hesabatların düzgün formalaşdırılmasını və saxlanmasını.
  

Baş mühasib bank rəhbərliyi ilə birlikdə mal və qiymətlilərin, pulların mədaxil və məxarici üçün əsas olan sənədləri, habelə hesablaşma sənədlərini imzalayır. Göstərilən sənədlər baş mühasibin imzası olmadıqda etibarsız sayılır və icraya qəbul edilmir. Bank rəhbərliyi ayrı-ayrı uçot sahələri üzrə sənədləri imzalamaq hüququnu yazılı sərəncamla digər müvəkkil şəxslərə verə bilər.

Təşkilatçılıq və nəzarət funksiyalarını icra edən bankın rəhbərləri müvəqqəti olaraq işdə olmadıqda baş mühasib onların vəzifələrini, habelə mühasibat əməliyyatlarının bilavasitə yerinə yetirilməsi üzrə vəzifələri həyata keçirə bilməz.

Mövzu 6. Pul vəsaiti və hesablaşmaların uçotu

Mühasibat bölməsinin vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

• 
  xarici valyutada aparılan əməliyyatların mühasibat uçotunun və bu əməliyyatlara nəzarətin düzgün təşkil edilməsi;
  
• 
  mühasibat uçotu üzrə bankın daxili audit və digər yoxlamaları zamanı müəyyən edilmiş nöqsanların aradan qaldırılmasına nəzarətin həyata keçirilməsi;
  
• 
  kreditor borcların ödənilməsi və debitor borcunun tutulması, habelə yaranmış zərərin silinməsi prosesinə nəzarətin həyata keçirilməsi və bu məbləğlərin maliyyə hesabatlarında əks olunması barədə rəyin hazırlanması;
  
• 
  uçot və əməliyyat məsələləri üzrə müştərilərin şikayətlərinə baxılması;
  
• 
  bankın maliyyə hesabatının yoxlanılması və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatının tərtib olunması;
  
• 
  mühasibat uçotu üzrə müvafiq kadrların hazırlanması, onların ixtisas və biliklərinin, iş təcrübəsinin təkmilləşdirilməsində iştirak edilməsi.
  

Əməliyyatçılar həmçinin bank sənədlərinə nəzarət etmək, onların rəsmiləşdirilməsi və bank tərəfindən aparılan əməliyyatları, o cümlədən hesablaşmalar üzrə əməliyyatları və emissiya əməliyyatlarını yerinə yetirmək vəzifəsi həvalə olunan digər işçilər də hesab olunur.

Hər bir bankda mühasibat bölmələrinin rəhbərləri tərəfindən işçilərin vəzifə təlimatları hazırlanıb təsdiq edilməlidir. Onların surətləri birinci nüsxədə imza qoymaqla mühasibatlığın müvafiq işçilərinə təqdim olunur.

Hesabların əməliyyatçılar arasında bölüşdürülməsi banklar tərəfindən müstəqil surətdə, bir qayda olaraq, balans hesabları üzrə və ya əməliyyatların növləri üzrə aparılır.

Bu dəyişikliklər xüsusi uçot kitabında yazılarla rəsmiləşdirilərək daxili qaydalarda və vəzifə təlimatlarında əks etdirilir.

Frant-ofis aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

• 
  müqavilələrin bağlanması və rəsmiləşdirilməsi, müqavilə şərtlərinə əməl olunmasına, müqavilə üzrə öhdəliklərin vaxtında və tam yerinə yetirilməsinə nəzarət edilməsi;
  
• 
  aktivlərin və öhdəliklərin siyahısının tərtib olunması, yerlərdə aktivlərin və öhdəliklərin saxlanmasının və mövcudluğunun yoxlanılması (inventarizasiya), aktivlərdən səmərəli istifadə olunmasının təmin edilməsi;
  
• 
  ilkin sənədlərin alınması, rəsmiləşdirilməsi, qeydiyyatı və bek-ofisə ötürülməsi.
  

Bek-ofis yardımçı uçotu aparır və aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

• 
  frant-ofisdən alınmış ilkin sənədlər əsasında əməliyyatların uçotunun və onlara nəzarətin təmin edilməsi və işləndikdən sonra ilkin sənədlərin mühasibatlığa ötürülməsi;
  
• 
  bankın müvafiq balans hesabları üzrə frant-ofis tərəfindən aparılmış fəaliyyət nəticəsində əldə olunan sənədlərə uyğun olaraq, vaxtında əks etdirilməsinə nəzarət edilməsi.
  

Mühasibatlıq aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

• 
  Baş kitabın aparılması;
  
• 
  maliyyə hesabatlarının, idarəetmə hesabatlarının tərtib edilməsi, bankın rəhbərliyinin və bölmələrinin lazımi məlumatlarla təmin olunması;
  
• 
  bek-ofisdən alınmış sifarişlər əsasında şəxsi hesabların açılması və bankın yardımçı mühasibatlıqlarında aparılan əməliyyatların Baş kitabın müvafiq hesablarında (balans və balansdankənar) düzgün əks etdirilməsinə nəzarət edilməsi.
  

Mövzu 7. Əməyin və müəssisələrdə işçi heyəti ilə hesablaşmaların uçotu

Bank əməliyyat gününün açılması və bağlanması vaxtını müəyyənləşdirir və xidmət göstərdiyi müştərilərə məlumat verir.

Bank sənədlərinin əməliyyat günü hesab olunmayan vaxtda qəbul olunma qaydası bank tərəfindən müəyyən olunur və müştərilərə xidmət üzrə müqavilədə əks olunur. Əməliyyat günü hesab olunmayan vaxtda sənədlər banka bilavasitə frant-ofis və ya bunun üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi qutular vasitəsilə ötürülə bilər. Əgər sənədlər hər hansı bir səbəbdən icra edilmirsə, bu barədə müştəriyə məlumat verilir.

Əməliyyat yükünü tənzimləmək üçün bankda xidmət olunan bütün müştərilərin adları göstərilməklə sənədlərin qəbul cədvəli müəyyən oluna bilər.

Mühasibat uçotu üzrə işçilərin iş gününü elə təşkil etmək lazımdır ki, daxil olan bank sənədlərinin vaxtında rəsmiləşdirilməsi, onların balans və balansdankənar hesablar üzrə mühasibat uçotunda əks etdirilməsi və müvafiq olaraq gündəlik balansın hazırlanması təmin olunmalıdır.

Bankın müəyyən etdiyi əməliyyat günü ərzində bankın mühasibat bölmələrinə daxil olmuş bütün bank sənədləri həmin gün qəbul olunmalı, rəsmiləşdirilməli və bankın mühasibat uçotu hesabları üzrə əks etdirilməlidir. Əgər bank sənədləri müəyyən olunmuş əməliyyat günü müddətindən keçdikdən sonra banka daxil olarsa, yaxud sənəddə göstərilən valyutalaşdırma (köçürmə) tarixi qeyri-iş gününə düşərsə, həmin sənədlər bank tərəfindən növbəti iş gününün əvvəlində alınmış hesab olunur və növbəti iş günündə müştərilərin hesablarına işlənilir. Bank sənədləri konkret valyutalaşdırma tarixi göstərilməklə banka daxil olduqda, onun daxilolma vaxtından asılı olmayaraq müştərilərlə bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq, göstərilən gündə müştərilərin hesabları üzrə köçürülür.

Banklararası pul köçürmələri üzrə sistemlərin istifadəçisi olan banklarda əməliyyat günü Milli Bankla razılaşdırılmaqla, sistemlərarası iş rejiminə uyğunlaşdırılmalıdır.

Elektron bank sənədləri elektron ödəmə məlumatlarının köçürülməsi üçün müəyyən olunmuş formata uyğun tərtib edilir və telekommunikasiya kanalları ilə banka ötürülür. Milli Bankın normativ xarakterli aktlarında başqa hal nəzərdə tutulmadıqda, elektron bank sənədinin təsviri və ya informasiyanın ötürülmə yolu ilə qəbul edilməsi və göndərilməsi, ödəniş sənədlərinin mübadiləsi üzrə elektron sistemlərdən istifadə edilməsi haqqında müqavilə (saziş) və benefisiarla onun bankı arasında, yaxud pul göndərənlə onun bankı arasında proqram-kriptoqrafik mühafizə və elektron imza sistemindən istifadə edilməsi haqqında müqavilə əsasında həyata keçirilir.

Müştərilərə hesablaşma-kassa xidməti, əməliyyat günü ərzində bilavasitə həmin əməliyyatları yerinə yetirən əməliyyatçı tərəfindən həyata keçirilir.

Frant-ofis tərəfindən bank sənədlərindən məlumatların ABİS-ə daxil edilməsi bütün əməliyyat günü ərzində həyata keçirilir və əməliyyat gününün bağlanması haqqında bankdaxili qaydaya uyğun başa çatdırırılır. Tərtib olunmaq üçün sistemə ötürülən sənədlər balans hesabları üzrə seçilməli, balans hesablarının daxilində isə şəxsi hesabların artan nömrələri qaydasında bölünməlidir. ABİS-ə daxil etmək üçün ötürülən sənədlər üzrə çap olunmuş məlumatlar icraçı tərəfindən günün sənədləri ilə tutuşdurulur və xüsusi ayrılmış əməkdaş (nəzarətçi ) tərəfindən yoxlanılır.

Hər bir bankda müştərilərə hesablaşma-kassa xidməti üçün konkret vaxt müəyyən edilir və sənədlərin icra vaxtını əks etdirən sənədlərin dövriyyə cədvəli tərtib olunur. Sənədlərin dövriyyə cədvəli bank rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir.

Kassa əməliyyatlarının təşkili həyata keçirildikdə, bankın baş mühasibi (rəhbərliyin göstərişi ilə bu işin aparılması həvalə olunmuş məsul şəxs) pul vəsaitlərinin hərəkətinin uçotunu təmin etməlidir.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti mühasibat bölməsi tərəfindən qeydiyyata alınan müvafiq ilkin sənədlər əsasında kassa kitabında əks etdirilir. Kassa kitabı kassaya mədaxil və məxaric üzrə sənədlərin yazılışını əks etdirir. Bu yazılışlarda müştərilərin şəxsi hesab nömrələri, bankların nağd pul dövriyyələri (kassa dövriyyləri) haqqında hesabatın simvol nomenklaturasına uyğun olaraq kassa dövriyyələri simvolları və məbləğlər göstərilir. Kassa kitabı mütləq kağız daşıyıcısına çap olunması şərti ilə ABİS-də də aparıla bilər. Kassa kitabında yazının pozulması və razılaşdırılmamış düzəlişlərin aparılması qadağandır. Düzəlişlər bankın baş mühasibinin (rəhbərliyin göstərişi ilə bu işin aparılması həvalə olunmuş məsul şəxsin) və xəzinədarın imzaları ilə təsdiq olunmalıdır.

Kassa kitabında vərəqlərin sayı bankın baş mühasibinin imzası ilə təsdiq olunmalıdır. Əməliyyat gününün sonunda kassa kitabının yekunu hesablanır və bankın xəzinəsinin mədaxil və məxaric məlumatları ilə üzləşdirilir. Əməliyyat gününün sonuna xəzinənin faktiki qalığı uçot registrindəki məlumatlarla tutuşdurulur.

Mövzu 8. Əmtəə-material ehtiyatlarının uçotu

Daxili nəzarət - bank tərəfindən aparılan əməliyyatların müəyyən olunmuş qaydalara və mühasibat uçotu standartlarına riayət olunmasına nəzarətdir və aşağıdakıların təmin olunmasına istiqamətlənir:

• 
  mövcud qanunvericiliyin tələblərinin bank tərəfindən yerinə yetirilməsinə;
  
• 
  bank tərəfindən aparılan əməliyyatların mühasibat uçotunda və maliyyə hesabatlarında MHBS-yə uyğun əks olunmasına;
  
• 
  bankın aktivlərinin, öhdəliklərinin və kapitalının səmərəli idarəetmə sisteminin yaradılmasına;
  
• 
  bankın fəaliyyəti üzrə risklərin idarə olunmasına və onların minimallaşdırılması üzrə monitorinqin həyata keçirilməsinə.
  

Bank rəhbərliyi mühasibat uçotunun vəziyyətini ümumi müşahidə etməklə yanaşı, balans və hesabatların vaxtlı-vaxtında tərtib olunmasını yoxlamalı, vəsaitlərin müştərilərin hesabına vaxtında və tam şəkildə daxil edilməsinə, bank sənədlərinin təyinatı üzrə göndərilməsinə vaxtaşırı nəzarət etməli, habelə möhürlərin, ştampların və bankın adı həkk olunmuş müvafiq blankların itirilməsinə, yaxud sui-istifadə hallarına yol verməmək məqsədilə onların saxlanılmasına və istifadəsinə nəzarəti təmin etməlidir.

Bu kitablar xüsusi odadavamlı seyflərdə bank rəhbərində və ya onun göstərişinə əsasən digər məsul şəxsdə saxlanılır. Bankın adı əks olunan blanklar etibarlı şəkildə qorunmalı və onların istifadəsinə nəzarət təmin olunmalıdır.

Bankın rəhbərliyi tərəfindən texniki vasitələrin tətbiqi zamanı aşağıdakılar təmin olunmalıdır:

• 
  tətbiq olunan parolların və kodların məxfiliyi;
  
• 
  elektron imzadan aidiyyəti olan şəxslərdən başqa digər şəxslərin istifadə etməsinin qeyri-mümkünlüyü;
  
• 
  icazəsiz müdaxilə cəhdlərini vaxtında aradan qaldırmağa imkan verən proqram təminatının tətbiq edilməsi.
  

Daxili nəzarətin həyata keçirilməsində istifadə olunan metodlar və texniki vasitələr, habelə nəzarət obyekti olan hesab və əməliyyatların siyahısı bankın iş şəraiti, əməliyyatların xarakteri və həcmi nəzərə alınmaqla bankın daxili qaydaları ilə müəyyən olunur.

Daxili auditi həyata keçirən bank əməkdaşı aşağıdakılar üzrə bank sənədlərini yoxlamalı və imzalamalıdır:

• 
  kreditlər üzrə əsas borc və faizlərin müştərilərin hesablarından silinməsi;
  
• 
  bank əməkdaşlarının hesabına vəsaitin daxil olması və banka olan borcunun silinməsi;
  
• 
  müştərilərə pul çek kitabçalarının və əmanət kitabçalarının verilməsi;
  
• 
  müştərilərin tapşırığı (tələbləri) və sərəncamları olmadan hesablaşmaların və kreditləşdirmə ilə nəzərdə tutulmuş kredit əməliyyatlarının aparılması;
  

Mövzu 9. Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin uçotu

Mühasibat uçotu məlumatlarının düzgünlüyünü təmin etmək məqsədilə bank azı ildə bir dəfə əmlakın və maliyyə öhdəliklərinin inventarizasiyasını keçirməlidir.

Hesabat ilində keçirilən inventarizasiyaların sayı, onların keçirilmə tarixləri, hər inventarizasiya zamanı yoxlanılan əmlakın və maliyyə öhdəliklərinin siyahısı bank tərəfindən müəyyən edilir.

Aşağıdakı hallarda inventarizasiya məcburi qaydada keçirilir:

- oğurluq və ya sui-istifadə faktı, habelə mal-material ehtiyatlarının korlanması müəyyən edildikdə;

- təbii fəlakətlər, yanğın, qəzalar və ya ekstremal səbəblərin doğurduğu digər fövqəladə vəziyyətlər yarandıqda;

- bank ləğv edilərkən (yenidən təşkil olunarkən) ləğvetmə balansının tərtib edilməsi və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş digər hallarda.

İnventarizasiyanın əsas məqsədləri aşağıdakılardır: əmlakın faktiki mövcudluğunun aşkar edilməsi, əmlakın faktiki mövcudluğunun mühasibat uçotu məlumatı ilə tutuşdurulması, öhdəliklərin uçotda tam əks etdirilməsinin yoxlanılması, əmlakın qiymətləndirilməsinin düzgün əks etdirilməsinin yoxlanılması, inventarizasiya tarixinə əmlakın vəziyyətinin müəyyənləşdirilməsi.

İnventarizasiya komissiyasının tərkibinə rəhbərliyin nümayəndələri, mühasibat xidməti, informasiya texnologiyaları üzrə mütəxəssis, daxili audit xidməti və başqa mütəxəssislər, habelə lazım gəldikdə xarici audit xidmətinin nümayəndələri daxil edilə bilər. Bu zaman maddi məsul şəxslər inventarizasiya komissiyasının tərkibinə daxil edilmir.

Yerləşməsindən asılı olmayaraq (o cümlədən məsul qorunmada, yolda olan, icarəyə götürülmüş, icarəyə verilmiş və s. əmlak) inventarizasiya vaxtında bankın balansında və balansdankənar hesablarda uçota alınan, habelə hər hansı səbəblərə görə uçota alınmamış əmlak və öhdəliklərin bütün növləri inventarizasiya edilməlidir. Bu zaman debitor və kreditor borcu və hesablaşmalar üzrə üzləşdirmə aktları tərtib edilir.

Əmlakın inventarizasiyası bankın hər bir struktur bölməsi üzrə aparılır və bu əmlak müvafiq işçiyə, habelə maddi-məsul şəxsə təhkim olunur və bu barədə uçot kartında müvafiq qeydlər aparılır.

İnventarizasiya siyahıları inventarizasiya komissiyasının bütün üzvləri və maddi məsul şəxs tərəfindən imzalanır. Siyahının sonunda maddi məsul şəxs onun iştirakı ilə əmlakın komissiya tərəfindən yoxlanılmasını, komissiyanın üzvlərinə qarşı hər hansı iddianın olmadığını öz imzası ilə təsdiq edir.

Müqayisə cədvəllərində inventarizasiyanın nəticələri, yəni mühasibat uçotunun məlumatı və əmlak siyahıları üzrə göstəricilər arasındakı fərqlər əks etdirilir. Banka məxsus olmayan, lakin bankın mühasibat uçotunda əks olunan (məsul qorunmada olan, icarəyə götürülmüş, icarəyə verilmiş və s.) əmlak üçün ayrıca müqayisə cədvəlləri tərtib edilir.

Mövzu 10. Kapital və maliyyə qoyuluşlarının uçotu

Elektron daşıyıcılarında ilkin sənədlər tərtib edilərkən bank, əməliyyatların icrasını təmin edən başqa iştirakçılar üçün, habelə qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş nəzarəti həyata keçirən orqanların tələbi ilə kağız daşıyıcılarda sənədlərin surətlərini təqdim etməlidir.

Mühasibat uçotu mərkəzləşdirilmiş qaydada aparılan banklarda, filialların ilkin sənədləri günün sənədlərinə tikilir, baş bank isə filialların mühasibat yazılışlarının qeydiyyat jurnalını aparmaqla kifayətlənə bilər.

Bankların bütün əməliyyatları onların xarakteri barədə məlumatlardan ibarət olan, əməliyyatların qanuniliyini təsdiq edən və onların uçotda əks etdirilməsi üçün əsas olan sənədlərlə rəsmiləşdirilir.

Qanunvericilikdə başqa hal nəzərdə tutulmadıqda, müştərilərin sənədləri banklar tərəfindən ödəniş sənədlərinin elektron mübadilə sistemlərindən istifadə edilməsi haqqında müqavilə və benefisiarla onun bankı arasında, yaxud pul göndərənlə onun bankı arasında proqram-kriptoqrafik mühafizə və elektron imza sistemindən istifadə edilməsi haqqında müqavilə əsasında elektron üsulla qəbul edilə bilər.

Müştərilərin kağız daşıyıcılarda təqdim etdikləri sənədlərdə imzaları, müştəri hüquqi şəxs olduqda isə möhür və müvəkkil vəzifəli şəxslərinin imzaları olmalıdır. Müştərilərin elektron üsulla təqdim etdikləri sənədlərdə elektron imza olmalıdır, belə sənədlər elektron imza olmadan verildikdə, onlar kağız daşıyıcılarda olan sənədlərlə təsdiq edilməlidir.

Uçota qəbul edilmiş ilkin sənədlərdə mühasibat uçotunda əks etdirilmək üçün zəruri olan məlumatlar toplanılır və uçot registrlərində sistemləşdirilir. Mühasibat uçotu registrlərinin məlumatları, qruplaşdırılmış şəkildə maliyyə hesabatında əks etdirilir.

Elektron ödəniş tapşırıqları bank tərəfindən elektron sənədin nömrəsini, ödəyicinin adını, onun hesab nömrəsini, ödəniş məbləğini, habelə alıcının və onun bankının rekvizitlərini göstərməklə elektron sənədlərin uçotu jurnalında qeydə alınır.

İcra olunmuş elektron sənədlər kağız daşıyıcılarda çap edilir, məsul işçilər tərəfindən imzalanır və xüsusi qovluğa tikilir. Elektron sənədlərin uçotunu əks etdirən jurnalın aparılmasına baş mühasib və ya onun müavini nəzarət edir.

Kassa və bank sənədlərində düzəlişlər edilməsinə yol verilmir. Həmin sənədlərdə məbləğ, müştərinin adı, hesab nömrələri kimi rekvizitlərdə düzəlişlər olduqda, həmin ödəniş sənədi etibarsız sayılır və bank tərəfindən icraya qəbul edilmir. Qalan ilkin sənədlərdə yalnız bankın apardığı əməliyyatın iştirakçıkarı ilə razılaşma əsasında düzəlişlər edilə bilər ki, bu da düzəlişlərin tarixlərini göstərməklə sənədləri imzalamış şəxslərin imzaları ilə təsdiq olunmalıdır.

Mövzu 15. Mühasibat hesabatları

Uçot sənədlərinin düzgün arxivləşdirilməsinə görə məsuliyyət bank rəhbərlərinin və baş mühasiblərin ( rəhbərlik tərəfindən müvəkkil edilmiş digər məsul şəxsin) üzərinə düşür. Rəhbər və baş mühasib bu sahə üzrə müvafiq əməkdaşları təlimatlandırmalı, sənədlərin saxlanması üçün şkaflar və digər qorunan yerləri müəyyən edərək müvafiq əməkdaşları ora təhkim etməli, lazım gələrsə, sənədlərin təhlükəsiz yerlərə çıxarılmasını və növbəliyini təmin etməlidir.

Bu Qaydalara və bankın daxili qaydalarına uyğun olaraq, kitabça şəklində formalaşdırılmış uçot sənədləri iş günü ərzində gündəlik balans tərtib edildikdən və bütövlükdə yoxlama aparıldıqdan sonra istifadəsi məhdudlaşdırılmaqla arxivə göndərilir. Arxivdə cari ilin və əvvəlki ilin sənədləri ayrı-ayrılıqda metal şkaflarda (seyflərdə) saxlanılır. İllik hesabat təhvil verildikdən sonra hesabat ilindən əvvəlki ilin sənədləri ümumi əsaslarla saxlanmaq üçün arxivdə yerləşdirilir.

Kassa sənədləri, əmanətçilərin sənədləri, kreditlər üzrə, qiymətli metallarla, xarici valyuta ilə əməliyyatlar, bankın təsərrüfat və başqa əməliyyatlar üzrə sənədləri ayrı-ayrı qovluqlarda saxlanılır.

Əgər ümumi yekunlar və dəstlər üzrə yekunlar üst-üstə düşmürsə, sənədlər və dövriyyələr ayrı-ayrılıqda balans hesabları üzrə yoxlanılır. Memorial orderlər və digər sənədlər günün sənədlərində yerləşdirilir və onlarla birlikdə kitabça şəklinə salınır. Bu sənədlərin məbləğləri mühasibat jurnalları ilə tutuşdurulur.

Sənədlərin formalaşdırılması həvalə olunmuş işçilər memorial orderlərə əlavə edilmiş vərəqlərin sayının düzgünlüyünü və əlavələrin mövcudluğunu yoxlamalıdırlar.

Kağız daşıyıcılarda çap olunmuş icra edilmiş elektron ödəniş tapşırıqları bankın gündəlik sənədlərinə daxil edilir və Milli Bankın normativ aktları ilə müəyyən olunmuş müddətdə saxlanılır. Xarici və daxili maqnit daşıyıcılarda (disketlərdə, maqnit lentlərdə və s.) elektron ödəniş tapşırıqlarının saxlanması da eyni qaydada müəyyən edilir.

Sənədlərin saxlanmasının həvalə olunduğu işçilər onların tam mühafizəsini təmin etməlidirlər. Bankın baş mühasibinin, onun müavinin və ya baş mühasibin müvəkkil şəxsinin icazəsi olmadan, hər hansı bir işçinin həmin sənədlərə baxmasına icazə verilmir.

Hesab açılması üçün müştərinin təqdim etdiyi sənədlər xüsusi qovluqlara tikilməli və bankda saxlanılmalıdır. Bu qovluqlardan hər hansı bir sənədin çıxarılmasına yol verilmir.

Bu sənədlər bağlı şkaflarda saxlanılmalıdır. Qüvvədə olan imza nümunələri mühasibat işçilərində bağlanan şkaflarda saxlanılmalıdır. Hesablaşmaların rəsmiləşdirilməsi üzrə qüvvəsini itirmiş sənədlər qovluqlarda qalır, lakin onların üstündən çarpaz xətt çəkilir. İmza nümunələri olan sənədlər dəyişdirilərkən, köhnə imza sənədləri nümunələri hesabın rəsmiləşdirilməsi qovluğunda saxlanılır.

Mühasibat uçotunun bütün sənədləri (ötən ayların memorial sənədləri, şəxsi hesabları və s.) bankın arxivinə təhvil verilənədək stellajlarla və dəmir şkaflarla təchiz olunmuş mühasibat xidmətinin cari arxivində saxlanmalıdır. Bu cari arxiv sənədlərin saxlanması üçün məsul olan xüsusi işçinin sərəncamında olmalıdır.