T Ü R K O L O G İ Y A
№ 1
2016
NEK ROLOQL AR
НЕК РОЛОГИ
OB ITUAR I ES
TOFİQ HACIYEV
Azərbaycan Milli Elmlər Akademi-
yasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
direktoru, Bakı Dövlət Universitetinin Tür-
kologiya kafedrasının müdiri, Əməkdar
elm xadimi, Azərbaycan Respublikası Pre-
zidentinin fərdi təqaüdçüsü, Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü,
filologiya elmləri doktoru, professor Tofiq
İsmayıl oğlu Hacıyev 27 noyabr 2015-ci
ildə (80 yaşında) əbədiyyətə qovuşdu.
T.Hacıyev 1936-cı il mayın 1-də
Azərbaycan Respublikası Cəbrayıl rayo-
nunun Soltanlı kəndində doğulmuşdur.
1958-ci ildə S.M.Kirov adına Azərbaycan
Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi-
ni fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Onun
elmi fəaliyyəti filologiya elmləri namizədi
alimlik dərəcəsi almaq üçün 1962-ci ildə
müdafiə etdiyi “Azərbaycan dilinin Cəbra-
yıl şivəsi” mövzusundakı dissertasiyası ilə
başlayır. Azərbaycan dili şivələrinin mo-
noqrafik üsulla öyrənilməsinə həsr edilmiş
ən yaxşı əsərlərindən biri olan bu araşdır-
mada Cəbrayıl rayonu şivələrinin keçid
xarakterdə olması elmi şəkildə əsaslandı-
rılmış, türkologiya üçün maraqlı olan bir
çox faktlar ilk dəfə aşkara çıxarılmışdır.
T.Hacıyev sonralar elmi axtarışlarını yeni
bir istiqamətdə davam etdirmiş, 1969-cu
ildə “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan
ədəbi dili” mövzusunda doktorluq disser-
tasiyası müdafiə etmişdir.
1962-ci ildən Azərbaycan Pedaqoji
Xarici Dillər İnstitutunun Azərbaycan dili
və ədəbiyyatı kafedrasında işləyən T.Hacı-
yev 1970-ci ildən pedaqoji fəaliyyətini
Azərbaycan Dövlət Universitetinin Türko-
logiya kafedrasında davam etdirmişdir.
1965-ci ildə dosent, 1972-ci ildə professor
adını almışdır. T.Hacıyev 1985-ci ildən
Azərbaycan Dövlət Universitetinin (1990-cı
ildən Bakı Dövlət Universiteti) Türkologi-
ya kafedrasının müdiri vəzifəsində işləmiş-
dir. O, Azərbaycan Respublikasının Maarif
naziri (1993), Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunun direktoru (2013-2015) vəzifə-
lərində işləmişdir.
T.Hacıyev dilçilik və ədəbiyyatşü-
naslığın müxtəlif problemlərinə həsr olun-
muş 35 kitabın, 500-dən çox elmi və elmi-
kütləvi məqalənin müəllifi kimi təkcə və-
təndə deyil, dünya elmi mərkəzlərində nü-
fuzlu türkoloq kimi tanınmışdır. Dil tarixi,
dialektologiya, müqayisəli-tarixi türkolo-
giya, üslubiyyat və ədəbiyyatşünaslıq mə-
NEKROLOQLAR
143
sələlərinə dair sanballı elmi əsərləri türk
dünyasında ona şöhrət qazandırmışdır.
T.Hacıyev 1976-cı ildə “Azərbay-
can ədəbi dili tarixi (təşəkkül dövrü)” əsə-
rini tədris vəsaiti kimi nəşr etdirmişdir.
1987-ci ildə onun “Azərbaycan ədəbi dili
tarixi” (II hissə) əsəri ali məktəblər üçün
dərslik kimi çap olunmuşdur.
Alimin Azərbaycan ədəbi dili tari-
xinə dair mülahizələri K.N.Vəliyevlə bir-
likdə hazırladığı “Azərbaycan dili tarixi”
(1983) dərs vəsaitində, Azərbaycan Elmlər
Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnsti-
tutunda hazırlanmış “Azərbaycan ədəbi
dili tarixi” (1991) adlı kitabda (bu kitabın
mühüm hissəsi T.Hacıyev tərəfindən ya-
zılmışdır) və Z.Budaqova ilə birlikdə yaz-
dığı “Azərbaycan dili” (1992) əsərində da-
ha da inkişaf etdirilmişdir.
T.Hacıyevin bir sıra araşdırmaları
Azərbaycan dilinin tarixi üslubiyyatı sahə-
sindədir. Tədqiqatçının zəngin faktlar və
dərin elmi təhlil əsasında yazdığı “Satira
dili” (1975), “Yazıçı dili və ideya-bədii
təhlil” (1979), “Molla Nəsrəddinin dili və
üslubu” (1983), “Füzuli: dil sənətkarlığı”
(1994) kitabları Azərbaycan filologiyasın-
da bu istiqamətdə aparılmış nümunəvi araş-
dırmalardandır.
Bədii dili dərinliyi ilə duyan, onu
bütün incəlikləri ilə təhlil edən alim müa-
sir ədəbi-bədii dil prosesini daima izləmiş,
müasir şair və yazıçıların yaradıcılığını və
bədii dilinə həsr edilmiş məqalələr nəşr et-
dirmişdir. Bu cəhətdən onun “Şeirimiz,
nəsrimiz, ədəbi dilimiz” (1990) əsəri bədii
dilin sirlərini öyrənmək istəyən tədqiqatçı-
ların stolüstü kitabı оlmuşdur.
T.Hacıyevin bir sıra məqalələri tür-
kologiyanın aktual məsələlərinə həsr edil-
mişdir. Onun rus dilində nəşr olunmuş
“Türk dillərində eminatların mənşəyi haq-
qında” (1971), “Türk dillərində qədim mor-
femlərin bərpası” (1987), “Tarixi qramma-
tika və ədəbi dil tarixi” fənlərinə diferensial
yanaşma” (1988) və s. məqalələri türkolo-
giya elmi üçün qiymətli əsərlərdir.
“Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi”
(2012, I, II h.) əsərində Azərbaycan ədəbi
dilinin inkişaf tarixi hər bir dövrün qay-
naqlarına əsaslanaraq sistemli şəkildə araş-
dırılmışdır. Yeni nəşr olunan “Dədə Qor-
qud kitabı”: tariximizin ilk yazılı dərsliyi”
(2014) əsəri zəngin müddəaları, elmi də-
yəri ilə türkologiyada mühüm hadisələr-
dən hesab edilmişdir.
T.Hacıyev orta ümumtəhsil məktəb-
ləri üçün Azərbaycan dili proqramının və
dərsliklərinin hazırlanması işində də iştirak
etmişdir. O, orta məktəblərin 10-11-ci sinif-
ləri üçün “Azərbaycan dili” dərsliyinin mü-
əlliflərindən biridir.
T.Hacıyevin elmi maraq dairəsi dil-
çiliklə məhdudlaşmır. O, ədəbiyyatşünas-
lıq məsələlərinin tədqiqi ilə də məşğul ol-
muşdur. 1988-ci ildə nəşr olunmuş “Azər-
baycan sovet ədəbiyyatı” dərsliyində “Əli
Kərim” oçerki onun qələminə məxsusdur.
Alimin “Sabir: qaynaqlar və sələflər”
(1980), “Şeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dilimiz”
(1990), “Dədə Qorqud: dilimiz, düşüncə-
miz” (1990), “Dədə Qorqud kitabı ensik-
lopediyası”nın (2000) aparıcı müəlliflərin-
dən biri və birinci cildin redaktorudur.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
Folklor İnstitutunda 2001-ci ildən nəşr
olunan “Dədə Qorqud” elmi ədəbi toplusu
da onun redaktəsi ilə çıxmışdır.
T.Hacıyev son illər türkologiya el-
mi üçün maraq doğuran bir neçə əsəri:
Murad Adcının “Qıpcaq cölünün yovşanı”
kitabını, B.Serebrennikov və N.Hacıyeva-
nın “Türk dillərinin müqayisəli tarixi
qrammatikası”nı və IX əsr bulqar şairi Mi-
kayıl Baştunun “Şan qızı dastanı” poema-
sını rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcü-
mə edərək nəşr etdirmişdir.
T.Hacıyev elmi konfranslarda mün-
təzəm olaraq iştirak etmişdir. O, sovet
dövründə Bakı, Kişinyov, Yerevan, Alma-
tı, Düşənbə, Nukus, Nalçik, Bişkek və Ufa
şəhərlərində keçirilmiş dilçilik müşavirə-
lərində dəyərli məruzələrlə çıxış etmişdir.
Sonralar o, Qayseri, Tehran, Antalya, Ba-
kı, Ankara, Urmiya, Bursa, Konya, Təbriz
və İzmir şəhərlərində keçirilmiş elmi kon-
qres və qurultaylarda məruzələr etmişdir.
T.Hacıyevin elmi kadrların hazır-
lanması sahəsində də mühüm xidmətləri
olmuşdur. O, minlərlə filoloq müəllim,
NEKROLOQLAR
144
30-a yaxın fəlsəfə doktoru və elmlər dok-
toru yetişdirmişdir. Alim elmi fəaliyyətinə
görə “Şöhrət” ordeni və “Ləyaqət nişanı”
ilə təltif olunmuşdur.
T.Hacıyevin türkologiya elmi və
türk dünyası qarşısındakı xidmətləri təkcə
Azərbaycan Respublikasında deyil, Türki-
yə Cümhuriyyətində də yüksək qiymətlən-
dirilmişdir. 1995-ci ildə Türkiyə Cümhu-
riyyəti Atatürk Dil, Tarix və Kültür Quru-
muna fəxri üzv seçilmişdir. 1998-ci ildə
Türkiyə Cümhuriyyətinin “Ləyaqət nişa-
nı” ilə təltif olunmuşdur. Türkiyənin Sa-
natçılar və Yazarlar Vəqfinin 2002-ci il
üzrə “Türk dünyasına xidmət” ödülünü al-
mışdır. 2004-cü ildə Qaraman türk dili
mükafatına, yenə həmin ildə Atatürk Dil
Qurumunun Üstün Hizmət Baratına layiq
görülmüşdür.
Görkəmli azərbaycanşünas alim,
dilçi, dünya şöhrətli türkoloq Tofiq İsma-
yıl oğlu Hacıyev türkologiya və Azərbay-
can dilçiliyi sahəsində səmərəli və dəyərli
araşdırmalarını ömrünün sonuna qədər
davam etdirmişdir. O, bir çox xarici ölkə-
lərdə elmi səfərlərdə olmuş, elm mərkəz-
lərində keçirilmiş dil qurultaylarında, kon-
frans, simpozium, konqres və uluslararası
toplantılarda məruzələrlə çıxış etmiş, tür-
koloji dilçiliyin aktual problemlərinə dair
dərin məzmunlu məruzələri ilə doğma
vətənimizi layiqincə təmsil etmişdir.
S.Sadıqova
____________
MƏHMƏT TƏLƏT TƏKİN
Görkəmli türkoloq, professor Məh-
mət Tələt Təkin 28 noyabr 2015-ci ildə Bod-
rumda (Türkiyə) 88 yaşında vəfat etmişdir.
M.Tələt Təkin 16 iyun 1927-ci ildə
Türkiyənin Kırklareli vilayətinin Qəbzə qə-
zasının Tavşancıl kəndində anadan olmuş-
dur. Heydərpaşa liseyini bitirdikdən sonra
(1945) İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat
fakültəsində ali təhsil almışdır (1946-1951).
Bir müddət İzmir, Trabzon və Bitlisdəki
liseylərdə ədəbiyyat müəllimi işləmişdir.
1954-1956-cı illərdə hərbi xidmətdə olmuş-
dur. 1957-ci ildə müəllimlikdən istefa etmiş,
Türk Dil Qurumunda çalışmışdır. 1961-ci
ildə ABŞ-a gedərək Kaliforniya Univer-
sitetinin Yaxın Şərq dilləri şöbəsində dokto-
rant olmuş, 1965-ci ildə “Orxon abidələri”
mövzusunda dissertasiya müdafiə etmiş,
Kaliforniya və İndiana universitetlərində
türk dili və ədəbiyyatından dərs demişdir
(1961-1972).
M.Tələt Təkin 1972-ci ildə vətənə
qayıtmış, Hacəttəpə Universitetində (Anka-
ra) işləməyə başlamış, 1976-cı ildə “Volqa
bulqar kitabələri və Volqa bulqar dili” əsə-
rinə görə professor elmi adına layiq görül-
müşdür. 1981-1991-ci illərdə həmin univer-
sitetin Türk dili və ədəbiyyatı kafedrasının
müdiri olmuş, 1994-cü ildə pensiyaya çıx-
dıqdan sonra Ankaradakı Bilkənd Univer-
NEKROLOQLAR
145
sitetində (1996-1997) və İstanbuldakı Yed-
ditəpə Universitetində (1997-2002) Türk dili
və ədəbiyyatı kafedrasına rəhbərlik etmişdir.
Yerli və xarici elmi jurnallarda türk
və ingilis dillərində saysız-hesabsız məqalə-
lərlə çıxış edən M.Tələt Təkin Göytürk döv-
rünün ən çətin problemləri, özəlliklə Orxon
abidələri üzrə bir çox fundamental əsərlər
qələmə almışdır. Bunlar ölkədə, eləcə də
xaricdə böyük əks-səda doğurmuş, Türki-
yədə çağdaş dilçiliyin formalaşmasında və
sistemləşməsində mühüm rol oynamışdır.
Onun sayəsində uzun illər yanlış qəbul
edilən bəzi məsələlər öz gerçək həllini tap-
mışdır. Alimin dərin elmi məzmunlu məqa-
lələri üç cilddə toplanmışdır: I. Altaistika
(XVI+385 s.), II. Tarixi türk yazı dilləri
(X+626 s.), III. Çağdaş türk dilləri (560 s.).
Türklərin tarix boyu işlətdikləri əlifba sis-
temlərindən (ibrani, Suriya, yunan, erməni,
göytürk, manixey, soğd, uyğur, ərəb, kiril,
latın əlifbaları və Çin ideoqramları) bəhs
edən silsilə məqalələri isə olduqca maraqlı
və informativdir.
M.Tələt Təkin qələminə məxsus iyir-
mi kitab (3 kitab ingiliscədir): “A Grammar
of Orkhon Turkic” (1968, 419 s.), “Ana Türk-
cede Asli Uzun Ünlüler”(1975, 278 s.), “Tu-
na Bulgarları ve Dilleri” (1987, 70 s.+12 s.),
“XI. Yüzyıl Türk Şiiri” (1989, 272 s.), “Hun-
ların Dili” (1993, 59 s.), “Japonca ve Altay
Dilleri” (1993, 95 s.), “Türkoloji Eleştirileri”
(1997, 408 s.) və s. türkoloqların masaüstü
kitablarıdır.
Alim A.N.Kononov, A.S.Ləvənd,
M.Mansuroğlu, M.Ergin, Z.Korkmaz, L.S.Le-
vitskaya, H.Boeschoten, L.Verhoeven, L.Johan-
son və başqa türkoloqların əsərlərinə rəylər
yazmış, bir çox mütəxəssis və dəyərli kadr-
lar hazırlamışdır.
Böyük erudisiya sahibi, görkəmli
alim Məhmət Tələt Təkinin əziz xatirəsi tür-
kologiya camiəsinin qəlbində daim ya-
şayacaqdır
.
R.Əskər
__________
GEORGİ HAZAİ
Böyük macar alimi, dünya şöhrətli
türkoloq Georgi Hazai 7 yanvar 2016-cı
ildə Macarıstanın paytaxtı Budapeştdə (84
yaşında) vəfat etmişdir.
Georgi Hazai 30 aprel 1932-ci ildə
Budapeştdə doğulmuşdur. 1954-cü ildə Bu-
dapeştdəki Lorand Eötvös Universitetinin
İncəsənət və humanitar elmlər fakültəsinin
türkologiya şöbəsini bitirmiş, elmi fəa-
liyyətinə G.Nemethin rəhbərliyi altında
araşdırmalar aparmaqla başlamışdır. 1954-
1955-ci illərdə Makedoniyada və Bolqa-
rıstanda yaşayan türklərin dilini tədqiq et-
miş, 1956-1957-ci illərdə Sofiya Univer-
sitetində dərs demiş, türk dili üzrə doktor-
luq dissertasiyası müdafiə etmişdir.
O, H.Vambery, B.Qabor, G.Almassy,
J.Eckman, H.K.Tibor, G.Nemeth, L.Li-
geti, A.Bodrogligeti kimi adlı-sanlı mütə-
xəssislər yetirmiş macar türkologiya mək-
təbinin ən tanınmış nümayəndələrindən
biri idi.
G.Hazai 1963-1983-cü illərdə Berlin-
dəki Humboldt Universitetində işləmiş,
Almaniya Elmlər Akademiyası nəzdindəki
Turfan mətnləri üzrə araşdırma qrupuna
NEKROLOQLAR
146
rəhbərlik etmişdir. 1983-cü ildə Budapeştə
qayıdan türkoloq alim 1992-ci ilə qədər
Macarıstan Elmlər Akademiyası nəşriyya-
tının baş direktoru olmuşdur. 1992-ci ildə
Şimali Kipr Türk Respublikasındakı Ak-
deniz Universiteti Türkologiya şöbəsinin
müdiri vəzifəsinə dəvət edilmiş, 2000-ci
ilədək burada çalışmışdır. 2000-ci ildə ye-
nidən vətənə qayıdan görkəmli alim An-
dras Universitetinin qurucu rektoru təyin
edilmişdir.
Təxminən 60 il davam edən elmi fəa-
liyyəti ərzində G.Hazai türkologiyanın
müxtəlif sahələri üzrə 20 kitab və mono-
qrafiya, 300-dən artıq elmi məqalə yaz-
mışdır. Bunlardan slavyan və türk dilləri
haqqında araşdırmalar (“Makedoniyada
türk ləhcələri”, 1959; “Balkanlarda slav-
yan dilləri ilə osmanlı türkcəsi arasındakı
münasibətlər”, 1961; “Osmanlı türkcəsi
XVII əsrdə”, 1973), rus və sovet türkoloq-
larının biobiblioqrafik sözlüyü (“XVIII
əsrdən 1979-cu ilə qədər türkologiya üzrə
əl kitabı”), Barbara Kellner-Heinkele ilə
həmmüəllifi olduğu “Türk dilçiliyi üzrə əl
kitabı”, 1990), macarların dili və tarixi ilə
bağlı əlyazmaların tədqiqi (“Tərcüman
Mahmudun “Tarixi-üngürüş” əsəri, 1995-
1998), əski türk əlyazmalarının nəşri
(“Təzkirət-ül övliya”, 2002-2004; “Fərəc
bəd əş-şiddə”, 2006) xüsusi dəyər kəsb
edir.
Görkəmli alim Avropada və dünyada
nəşr edilən bir sıra elmi jurnalların və seri-
yaların redaksiya heyətinin üzvü olmuş-
dur. O, “Acea Orientalia Academiae
Scientianum Hungariae” (Budapeşt), “Ar-
chivum Ottomanium” (Visbaden), “Bibli-
otheca Orientalis Hungarica” (Budapeşt),
“Journal of Turkish Studies” (Kembric,
ABŞ), “Orientalische Literaturzeitung”
(Berlin), “Studien zur Sprache, Geschichte
and Kultur der Turkvölker” (Freiburq),
“Türkologischer Anzeiger/Turkology An-
nual” (Vyana), “Türk Dilleri Araştırma-
ları” (Ankara), “Zeitschrift fur Balkanolo-
gie” (Berlin – Visbaden) kimi elmi qu-
rumların işində yaxından iştirak etmişdir.
G.Hazai türkologiya sahəsindəki mü-
hüm xidmətlərinə görə Türk Dil Qurumu-
nun müxbir (1957) və fəxri üzvü (1982),
Fin-Uyğur Cəmiyyətinin (Helsinki, 1978),
Türk Tarix Qurumunun (1979) müxbir üz-
vü, Macarıstan Elmlər Akademiyasının
müxbir (1982) və həqiqi üzvü (1995),
Amerika Şərqşünaslar Cəmiyyətinin fəxri
üzvü (2001), Ankara Universitetinin (1991),
İstanbul Universitetinin (2013), Rusiya
Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İns-
titutunun fəxri professoru (2006) seçilmiş,
Almaniyanın, Macarıstanın və Türkiyənin
müxtəlif ordenləri ilə təltif edilmişdir.
Tanınmış alim ölkəmizdə aparılan
türkoloji tədqiqatlarla daim maraqlanmış,
müxtəlif beynəlxalq məclislərdə azərbay-
canlı həmkarları ilə görüşmüş, dəyərli
fikirlər irəli sürmüşdür. G.Hazai 2011-ci
ildə öz şəxsi kitabxanasından 1.000 ədəd
nadir kitab, jurnal və arxiv materialını
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına
bağışlamışdır. Kamal Abdulla və Mariya
Keneşinin macar oxucusu üçün yazdıqları
“Azərbaycan dilini öyrənirik” kitabının
elmi redaktoru olmuşdur. 2014-cü ildə isə
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun 80
illik yubileyinə qatılmış, özü ilə gətirdiyi
xeyli kitab və jurnalı da AMEA-nın Mər-
kəzi Elmi Kitabxanasına təqdim etmişdir.
Böyük türkoloq G.Hazainin adı tür-
kologiya tarixində əbədi yaşayacaqdır.
R.Əskər
____________
NEKROLOQLAR
147
FUAT GANİYEV
1804 tarihinde kurulan Kazan Üni-
versitesi, XIX. yüzyılın son çeyreğinde Po-
lonya asıllı bilgin Jan Niecisław Ignacy
Baudouin de Courtenay (Boduen de Kur-
tene; 1845-1929) ile Genel Dil Biliminde
öne çıkarken; özellikle İbrahim Halfin, Mir-
za Aleksandr Kazem Bek, İ.N.Berezin, N.İl-
minskiy, V.Radlov, N.F.Katanov, V.A.Bo-
goroditskiy, G.Şeref, S.E.Malov, C.Velidi,
G.Alpar, M.H.Kurbangaliyev, L.Celey gibi
isimler sayesinde “Kazan Türkoloji Mek-
tebi” olarak dünyada tanınmıştır. Son devir-
lerde ise Üzbek Bayçura, Mirfatih Zekiyev,
Dilara Tumaşeva, Flora Safiullina, Ruzel
Yusupov, Vahit Hakov, Ferit Hakimcanov,
Ferit Yusupov gibi eserleri ile yurt dışında
da bilinen Tatar dilci Türkologlarından biri
Prof. Dr. F.Ganiyev idi.
Fuat Eşraf oğlu Ganiyev 28.02.2016
tarihinde Kazan’da vefat etti; merhum bilgin
için ertesi gün Tataristan Bilimler Akade-
misinde bir tören yapıldı ve Abdullah Tukay
gibi Tatar meşhurlarının defnedildiği Kazan
Tatar Bistesi Kabristanına defnedildi.
01.08.1930 tarihinde bugünkü Baş-
kurdistan’ın Salavat rayonu Nesibaş köyün-
de dünyaya gelen Eşraf oğlu Fuat Ganiyev
esasen Kazan’da yetişmiştir. 1954’te Kazan
Devlet Üniversitesi Tarihi Filoloji Fakülte-
sini bitirdikten sonra okul müdürü ve Tata-
ristan Kitap Neşriyatında editör olarak
çalışan genç uzmanın 1959’dan sonraki
akademik kariyeri Galimcan İbrahim Dil,
Edebiyat ve Tarih Enstitüsünde “doktoran-
tura” ile başlayır; 1963’de doktorluk tezini
savunur: «Видовая характеристика глаго-
лов татарского языка: проблема глаголь-
ного вида в татарском языке», 179 s. [=
“Tatar dilinde fiillerin görünüş özelliği”]
1977’deki “doktorluk” tezi de «Суф-
фиксальное словообразование в татар-
ском литературном языке», 231s. [= “Çağ-
daş Tatar edebi dilinde ekli söz yapımı”]
başlıklı çalışmadır. Tezlerinde söz yapımı ve
Tatarcanın söz varlığı üzerine çalışan Prof.
Dr. F.Ganiyev’in önde gelen sözlükçülerden
biri olarak yetiştiği görülüyor.
Nitekim F.Ganiyev, Galimcan İbra-
him adını taşıyan bu bilim yuvasının dünya-
da tanınmış en önemli yayınlarından sayılan
Tatar Tělěněñ Añlatmalı Süzlěgě başlıklı
Tatarcanın en büyük dil abidesinin de yazar-
larından biridir: L.T.Mahmutova; M.G.Mö-
hemmediyev;
K.S.Sabirov; Ş.S.Hanbikova
;
İ.A.Abdullin; S.B.Vahitova; F.M.Gazizova;
L.R.Gaynanova; F.E.Ganiyev; R.G.Ehmet-
yanov; G.H.Ahuncanov; R.R.Mingulova.
Her sayfası iki kolon halinde ve üç
büyük cilt tutan toplam 2036 sayfalık [1. cilt
476 sayfa (1977); 2. cilt 728 sayfa (1979); 3.
cilt 832 sayfa (1981)] bu dev sözlükte
32.880 madde başı ve 14.010 adet kelime
grubu ve deyim vardır.
F.Ganiyev bu sözlüğün K harfinin
197.-325. sayfalar arasını; 326.-352. sayfalar
arasındaki L harfi; 395.-481. arasındaki Ç
harfi ile 693.-718. arasındaki Ö harfi materya-
lini hazırlamış ve yazmıştır. Tatar edebiyatı-
nın klasik anıtları ile yaşayan yazarların eser-
lerinden ve zengin Tatar folklorundan örnek-
lerle tanık verilen bu sözlük halen bir benzeri
olmayan Tatarcanın en büyük leksikografik
anıtıdır (Geniş bilgi için bk. Öner 1999).
Tatarcanın leksikografi tarihi epey
eskilere dayanmaktadır. Daha XVII. Yüzyıl
sonlarında başlayan Rusça-Tatarca iki dilli
sözlüklerin ilk örnekleri, halen yazma olarak
NEKROLOQLAR
148
St. Peterburg Bilimler Akademisi Arşivinde
saklanmaktadır: V.N.Tatişçev, P.İ.Rıçkov,
M.Gabdrahmanov, Mindiyar Bikçurin, Nij-
gorod piskoposu Damaskin ve nihayet Said
Halfin’in katkılarıyla oluşan bu literatür,
özellikle XIX. Yüzyılda Kayyum Nasıri ile
gelişmiştir (bk. Nogman 1969). XX. yüzyıl
başlarında
G.Nugaybek,
F.Amirhanov,
M.Kurbanov, S.Fayzullin, S.Rahmankululov,
A.Karam gibi sözlükçüler, bu Kazan sözlük
mektebinin meşhur yazarlarıdır (bk. Yusu-
pova 2008; Yakubova 1988; Öner 1999).
Sovyet devrinde yazılan en büyük
sözlük ise «Русско-татарский словарь»,
(Kazan, 1971, 803 s.) olmuştur [Hazırlayanlar:
R.S.Gazizov; K.S.Sabirov; L.T.Mehmütova;
E.M.Ahuncanov; F.H.Hesenov; F.A.Gani-
yev; H.N.Möhemmetşin]. Yazarlar arasında
görülen Fuat Ganiyev, yaklaşık 50.000 söz-
denmeydana gelen bu sözlükte 585.-631.
sayfalar arasına yayılan R harfini hazır-
lamıştır.
Nitekim Prof. Dr.F.Ganiyev’in editör
olduğu «Русско-татарский словарь»’da
1984’te Moskova’da «Русский язык» di-
zisinde basılmıştır. 47.000 madde barındıran
eser, Rusçadan Tatarcaya en zengin ve mo-
dern sözlük hâlindedir.
Türkoloji alanında dünyada en çok
bilinen Tatarca öğrenme kaynaklarından Ta-
tarça-Rusça Süzlěk (863s.) 1966’da Mos-
kova’da SSCB. Bilimler Akademisi Kazan
Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü tarafından
yayımlanmış ve mükâfat almıştır. Kazan
sözlükçülük ekibinin elinden çıkan bu
sözlükte S harfini (459.-504.s.) merhum üs-
tadımız Üzbek Şerif oğlu Bayçura hazırla-
mıştı. F.Ganiyev’in de Ç harfini (626.-
652.s.) yazarak bu mükemmel sözlüğe katıl-
dığını görüyoruz. Yaklaşık 38.000 sözden
oluşan bu esere coğrafi adlar listesi, 12 hay-
vanlı takvime göre 1900'lü yılların tablosu
ve F.S.Faseyev tarafından yazılan, kısa fakat
detaylı bir Tatar grameri (Краткий грамма-
тический справочник татарского языка;
807.-863. s.) eklenmiştir.
Sovyet devrinin sonlarında Gani-
yev’in bu tecrübesini «Татарско-русский
словарь» (Kazan, 1988, 462 sayfa) başlıklı
esere doğrudan yansıttığını görüyoruz: Fuat
Bey’in İ.A.Abdullin, M.A.Muhamadiyev,
R.A.Yunaleyeva ile birlikte hazırladığı çok
yaygın kullanılan bu pratik sözlükte yaklaşık
25.000 madde vardır.
Bundan daha geniş kapsamlı bir Ta-
tarça-Rusça sözlük Tatarstan Bilimler Aka-
demisi Galimcan İbrahimov Dil, Edebiyat ve
Sanat Enstitüsü yayını olarak iki cilt halinde
2007’de Kazan’da basıldı: Yazarları ara-
sında F.Ganiyev’in yanı sıra Ş.Asılgarayev,
M.Z.Zekiyev, K.M.Minnullin, D.B.Ramaza-
nova’nın da bulunduğu bu söz hazinesinde
56.000 kadar kelime ve 7.400 deyim vardır.
2005’te Kazan şehrinin kuruluşunun
1000. yılı törenlerine katıldığımız günlerde
Prof. Dr. F.Ganiyev kendisinin editör olduğu
Tatar Tělěněñ Añlatmalı Süzlěgě başlıqlı
848 sayfalık büyük bir sözlükle bizi karşı-
ladı. Bu eser, artık yayın mevcudu çoktan
tükenmiş olan üç cildlik Tatar izahlı söz-
lüğünden 25 yıl sonra çıkan bir leksikografi
abidesidir; 58.000 kadar maddeyi tek cilde
sığdırmak maksadıyla tanıklar verilmeksizin
ama sözlükçülük bakımdan çok daha gelişti-
rilmiş bir çalışmadır. Buna örnek olarak:
küñěl “gönül” sözünün tespit edilen 8 an-
lamının altında küñěl taş-, küñěl utır-, küñěl
yuksın-, küñěl küzě gibi 147 adet de farklı
leksem gösterilmiştir. Yine Tatarcanın zen-
gin polisemik gelişmeler gözlenen fiilleri
bul- “olmak” 32; çık- 35; kit- 23 ve sal- fiili
63 anlamıyla bu sözlükte işlenmiştir. Mer-
hum Fuat Bey’in bildiğimize göre son
hazırladığı Tatarca sözlük bu olmuştur.
F.Ganiyev imzası literatürde sadece
sözlüklerle sınırlı değildir: O aynı zamanda,
1993’te yayımlanan 3 ciltlik «Татарская
грамматика» başlıklı akademik gramerin
M.Z.Zekiyev, K.Z.Zinnetullina ile birlikte
üç yazarından biridir. Çok zengin bir mal-
zemeyle yazılan gramerin происхождение,
фонетика, фонология, графика и орфо-
графия, орфоэпия, словообразование bö-
lümleri bulunan birinci cildinde 188.-521.
sayfalar arasındaki çok hacimli söz yapımı
bölümü, ömrünce Tatar leksikolojisine hiz-
met eden tecrübeli dilci F.Ganiyev tara-
fından yazılmıştır. 1990’lı yıllar başında,
“Bugünkü Kıpçak Türkçesi (Tatar, Kazak
ve Kırgız Lehçeleri Karşılaştırmalı Gra-
meri)” başlıklı doktora tezimi yazdığım yıl-
larda bu kitabın benim en kıymetli kaynak-
larımdan olduğunu burada belirtmek isterim
(krş. Öner 1998).
NEKROLOQLAR
149
Bilim alanımızda çok tanınan Prof.
Dr. Dilara Tumaşeva’nın da katıldığı Morfo-
logiya başlıklı 394 sayfa tutan ikinci ciltte de
F.Ganiyev 70.-235. sayfalar arasındaki fiil
bölümünü kaleme almıştır. Sintaksis başlıklı
son cilt ise bu sahanın uzmanı olan M.Z.Ze-
kiyev’e aittir. Tatar edebi dilinin çeşitli
stillerinden çok zengin örneklerin fişlendiği
bu gramer, anılan yazarlarına 1994’te de Ta-
taristan Bilim ve Teknik Devlet Mükâfatını
kazandırmıştır. 1998-2002 yılları arasında üç
ciltlik bu gramer bir de Tatarca olarak da ya-
yımlanmıştır.
Prof. Dr. F.Ganiyev, çoğu Tatar lek-
sikolojisi ve gramerine ait 18 monografi,
300’den fazla makale ve yirmiyi aşkın söz-
lüğe emek vererek zengin bir bilim mirası
bırakmış oldu. Son yıllarında birbiri ardına
çıkardığı monografileri biz meslektaşlarına
ve öğrencilerine verirken haklı bir gururu
paylaşmaktaydı:
Современный татарский литера-
турный язык: Суффиксальное и фонетичес-
кое словообразование, Kazan, 2005, 360 s.
Функциональное словообразование
в современном татарском литературном
языке, Kazan, 2009, 263 s.
Tězme figěllerněn anlatmalı süzlěgě,
İkě kisekte, Kazan, 2009, 375 s.
Tatar Türkoloji mektebinin bu değer-
li üyesi özellikle Sovyet devrinin sonlarına
doğru Türkiye bilim çevrelerinde de tanın-
mış, ülkemizdeki birçok sempozyum ve
kongreye katılmış ve eserleri de Türkçe ola-
rak okuyuculara ulaşmıştı:
Ankara’da Türk Dil Kurumu yayın-
ları arasında çıkan “Tatarcada Birleşik Ke-
lime Teşekkülü” (2010, 154s.) «Образо-
вание сложных слов татарском языке»
başlıklı eserinden Caştegin Turgunbayer ta-
rafından çevrilmiştir.
Bugünkü Tatar Türkçesi Söz Yapımı,
Türk Dil Kurumu Yayınları: 1083, Ankara,
2013, 279 s. (Tatarcadan Aktaran: Murat
Özşahin)
Türkçe-Tatarca Sözlük, Rifkat Eh-
metyanov, Rafael Möhemmetdinov, Fenüze
Nurieva, Fuat Ganiev (Tatarcadan Aktaran:
Mustafa Öner) Türk Dil Kurumu Yayınları:
1119, Ankara, 2014, 358 s.
Kazan’da Galimcan İbrahim Dil,
Edebiyat ve Tarih Enstitüsünde önceleri bi-
lim çalışanı (научный сотрудник) ve Dil
Bilimi Bölümü Müdürü olan Fuat Bey, daha
sonra da aynı enstitünün 1988’den itibaren
Leksikografi ve Leksikoloji Bölümü Müdü-
rü olarak çalışmıştır. Prof. Ganiev, Kazan
Devlet Üniversitesi Tatar Dili Bölümünde ve
ayrıca Kazan Pedagoji Üniversitesinde de
uzun yıllar boyunca dersler vererek bugünkü
Tatar dil bilimcileri neslini yetiştiren üstat-
lardan biri idi. Bilim kariyerinde 8 doktor ve
22 araştırma görevlisi onun yönetimi altında
yetişmiş ve 8 doktor 20 araştırma görevlisi
de onun yaklaşımları ile tezlerini savun-
muştur.
1989’da Tataristan’ın, 1996’da da
Rusya’nın “ünlü bilim adamı” unvanı sahibi
olan (заслуженным деятелем науки Рос-
сийской Федерации т ТАССР) Fuat E.Ga-
niyev 1994’te deTataristan Bilim ve Teknik
Devlet Mükâfatına layık görülmüştür.
Bu satırların yazarı gibi Tatar kültü-
rünü öğrenmeye girişenler, entelektüel bir
bilim çevresine sahip Kazan Türkoloji mek-
tebinde Profesör Ganiyev’in sıcak ve samimi
ilgisini görmüşlerdir. Doğrudan doğruya Ta-
tar toprağından gelen milli folkloru, de-
yimleri ve fıkralarıyla gündelik sohbetlerine
de taşıyan Fuat Bey’in güzel hatırası ve
zengin bilim mirası daima yaşayacaktır.
M.Öner
____________
Dostları ilə paylaş: |