Tema: Xalıq quramı statistikası

Tema: Xalıq quramı statistikası
Reje:

1. 
   Xalıq sanı hám olardıń ortashasın esaplaw.
   
2. 
   Xalıq quramı statistikası
   
3. 
   Xalıqtıń háreket kórsetkishleri statistikası
   

Xalıq sanı, basqarıwda ózgeriwi múmkin bolǵan bir ózgeriwshen maǵlıwmat bolıp tabıladı. Ortasha bolsa, bir ózgeriwshen maǵlıwmatlar kompleksiniń elementleriniń bahaları jıyındısın óz ishine alǵan baha bolıp tabıladı. Xalıq sanın esaplaw ushın xalıq shólkemleri yamasa maǵlıwmatlar bazaları tárepinen usınıs etiliwi kerek. Xalıq sanın anıqlaw ushın ulıwma xalıq esaplagichlari, saylawlar, tahrirlar yamasa sensuslar sıyaqlı maǵlıwmatlar isletiliwi múmkin.

Xalıq sanı hám olardıń ortashasın esaplaw ushın tómendegi formulanı ámelge asırıwıńız múmkin:
Ortasha = Xalıq sanı / Elementler sanı
Bul formulda, " Xalıq sanı" jıynaqta ámeldegi bolǵan xalıq sanın ańlatadı, " Elementler sanı" bolsa jıynaqtaǵı elementler sanınıń sanın ańlatadı. Mısal ushın, eger bir qalada 100 000 dana xalıq bolsa hám qala 10 máhelleden ibarat bolsa, ortasha san 10 000 boladı.
Xalıq sanın esaplaw ushın maǵlıwmatlar bazası yamasa shólkemlerden paydalanıw múmkin. Xalıq statistikası hám demografik maǵlıwmatlar, ádetde maǵlıwmatlar bazalarında jıynaladı. Bul maǵlıwmatlar shólkemler tárepinen tóplanǵan sensuslar, saylawlar, tahrirlar yamasa basqa statistikalıq maǵlıwmatlar arqalı alıw múmkin.
To`mendegilerdi esapqa alıw ushın paydalanıwıńız múmkin:
1. Mámleket statistika komiteti yamasa milliy maǵlıwmatlar orayı : Kóplegen mámleketlerde, xalıq statistikası hám demografik maǵlıwmatlar mámleket statistika komiteti yamasa milliy maǵlıwmatlar orayı tárepinen tóplanǵan hám saqlanǵan boladı. Bul dereklerden alınǵan maǵlıwmatlar maydanınan xalıq sanın esaplaw múmkin.
2. Shólkemler hám ǵalabalıq tarawlardıń maǵlıwmatlar bazaları : Shólkemler, mısalı, qala hám wálayat hákimlikleri, bankler, akademikalıq izertlewshilerdiń, sotsiologik institutlar hám basqa shólkemler, xalıq statistikasına tiyisli maǵlıwmatlar bazaların júrgizedi. Olar tárepinen usınıs etilgen maǵlıwmatlar xalıq sanın esaplawda paydalanıladı.
3. Sensuslar hám saylaw maǵlıwmatları : Sensuslar hám saylawlar xalıq sanın esaplawda zárúrli maǵlıwmatlar retinde isletiledi. Bul maǵlıwmatlar xalıqtıń jas, jınıslıqat, etnik quramı, ullılıq, jerlewuvi hám basqa demografik tolıq maǵlıwmatları haqqında maǵlıwmatlardı beredi.
Xalıq sanın esaplaw ushın maǵlıwmatlar bazasın yamasa shólkemlerdi tabıwıńız hám olardan uyqas maǵlıwmatlardı alıwıńız kerek. Bul maǵlıwmatlar sizge xalıq sanın anıqlaw imkaniyatın beredi.
Jámiyet - ónim óndiriwshiler hám tutınıw etiwshiler yaǵnıy xalıq sanı hám quramına baylanıslı. Ózbekstan xalqı jıldan - jılǵa joqarı pátler menen ósip barıp atır. Xalıq sanı hám quramın úyreniwdiń tiykarǵı usılı dizimge aldılarr. Xalıqtı dizimge alıw olardı bir waqıtta jabılasına (tolıq ) baqlaw usılı bolıp, nátiyjede xalıqtıń sanı, olardıń jinsi, jası, milleti, maǵlıwmatı hám basqa qásiyetleri boyınsha quramın anıqlawǵa múmkinshilik jaratadı.
Xalıqtı dizimnen ótkeriw - olardıń hár birin esapqa alıw bolıp, kútá úlken kúsh hám aqsha, hám de tayarlıqtı talap etedi. Sol sebepli de xalıqtı dizimge alıw málim múddetlerde, kóbinese húkimet qararlarına tiykarlanıp ótkeriledi. Burınǵı SSSR waqtında xalıq dizimi bir neshe márte ótkerilgen. Xalıq dizimi keyingi jıllarda 1970 jıl 15 yanvar, 1979 jıllarda bolıp ótken, Ózbekstanda aqırǵı ret xalıqtı dizimge alıw 1989 jıl bolǵan edi.
2011-jıl aprel ayında xalıq sanı tańlap baqlaw jolı menen anıqlandi. Respublika xalqı jıldan - jılǵa joqarı pátler menen kópaymoqda. 2000-jılda Respublikamız xalqı 24487. 7 mıń kisin shólkemlesken bolsa, bul kórsetkish 2017-jılǵa kelip 32120, 5 mıń kisin shólkemlesken. Ózbekstan xalqınıń joqarı pátler menen kóbeyiwine to'g'ilishning joqarılıǵı, ólimdiń azayǵanlıǵı, nekediń kópligi, shańaraqtıń bekkemligi sıyaqlı faktorlar tásir etedi. Xalıqtıń sanın esaplawda hám dizimge alıw processinde turaqlı jáne ámeldegi xalıq, waqtınsha joqlar hám waqtınsha jasawshılar sanın esapqa alıw zárúr. Ámeldegi xalıq dep dizimge alıw waqtında (waqıtta ) sol orında bolǵan xalıq sanına aytıladı. Lekin xalıqtı dizimge alıw waqtında usı xalıq punktinen basqa jaylarǵa waqtınshalıq túrli sebepler menen ketkenler
(6 aydan azraq múddetke) bolıwı múmkin. Bunday xalıqlar waqtınshalıq joqlar dep ataladı hám dizimge alıwda olar sol punkt turaqlı xalıq sanına qosıladı. Tap sonday xalıqtı dizimge alıwda, usı punktte waqtınshalıq bolıp turǵanlar da bolıwı múmkin (xızmet saparında, qonaqta hám basqa sebepler menen). Olar dizimge alıwda bar bolıp, ámeldegi xalıq sanına qosıladı, lekin sol punktte turaqlı jasaytuǵınlıq xalıq sanına qosılmaydı.
Turaqlı xalıq degende xalıq punkitida turaqlı jasaytuǵınlıq (6 aydan kóbirek múddet jasaytuǵınlıq ) xalıq sanı túsiniledi. Sonday eken, xalıq dizimin alıp atırǵan waqtında, turaqlı jasaytuǵınlıq xalıqtıń málim bólegi, bul punktte waqtınshalıq joyılıwı múmkin. Ámeldegi xalıqqa (MA) dizimge alıw waqtında bul punktte waqtınsha joq (vY) xalıq sanın qosıp, bul punktte waqtınsha bolǵanlar (vB) sanın shıǵarıp taslasak, sol punktte turaqlı jasaytuǵınlıq (DYA) xalıq sanın anıqlaymız: DYA = MA + vY - vB.
Statistika boyınsha anıqlanǵan, turaqlı jasawshı hám ámeldegi xalıq sanları xalıq xojalıǵı tarmaqların jaylastırıw hám rawajlandırıw kelesheklerin belgilewde, hám de xalıq háreketi sebeplerin (ásirese waqtınsha joqlar hám waqtınsha bolǵanlar sanı ) úyreniwde úlken áhmiyetke iye. Aymaqtaǵı turaqlı xalıq sanına qaray, islep shıǵarıw, xızmet ko' rsatish tarmaqların, oqıw orınların shólkemlestiriwdi joybarlaw múmkin. Ámeldegi xalıq sanın, olardı azıq-túlik hám basqa tovarlar menen támiyinlewde, transport tarmaqların rawajlandırıwda paydalanıw múmkin boladı.
Álbette xalıq sanı zárúrli kórsetkish bolıp, basqa júdá kóp ekonomikalıq - social kórsetkishlerdi esaplawda qollanıladı. Mısalı, joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarınıń, emlewxanalardıń bar ekenligi, hár 1000 kisige joqarı, orta arnawlı maǵlıwmatlı qánigelerdiń tuwrı keliwi hám taǵı basqa. Statistikalıq maǵlıwmatlar málim dáwirlerge esaplanǵanı ushın, xalıqtıń ortasha sanı tiykarında anıqlanadı. Xalıqtıń ortasha sanı maǵlıwmatlar qanday bolıwına qaray, bir neshe usıllarda anıqlanıwı múmkin.
I. Egerde tek xalıq sanınıń eki dáwir maǵlıwmatları ámeldegi bolsa, ol halda xalıqtıń ortasha sanı ápiwayı arifmetik ortasha formulası boyınsha esaplanadı. Mısalı, Ózbekstan xalqı 2016 jıl basına 31575, 3 mıń kisi, 2017 jıl basına bolsa 32120, 5 mıń kisin shólkemlesken. Sonday eken, Respublika xalqınıń 2016 jılda ortasha sanın tabıw ushın
mıń kisi bolǵan.
II. Eger xalıq sanı hár ay basına berilgen bolsa, bunda xalıqtıń ortasha sanın xronologik usıl menen anıqlanadı.
Mısalı, usı rayonda xalıq sanı boyınsha qoyındaǵı maǵlıwmatlar ámeldegi:

Saneler		1.01 20_ yil		1.02		1.03		1.04
Xaliq  sani min` kisi	120,0		120,5		120,8		121,0		120,4

III. Egerde xalıq sanı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar málim dáwir dawamında teń bolmaǵan intervallarda málim bolsa, ol jaǵdayda xalıqtıń ortasha sanı ortasha tartılǵan arifmetik tárzde esaplanadı.
; bul jerde t waqıt aralıǵı.
Mısalı : Xalıq sanı 2017 jıl 1 yanvarǵa 120, 0 mıń kisi, 1 mayga 120, 4 mıń kisi, 1 avgustqa 121, 2 mıń kisi hám 2018 jıl 1 yanvarǵa 123, 0 mıń kisi bolsın. Bunday maǵlıwmatlar menen xalıqtıń ortasha sanı qoyidagicha esaplanadı :
= 120, 2 mıń kisi; dáwir múddeti = 4 ay;
Sonday tárzde basqa aylar boyınsha da anıqlaymız.
Ortasha xalıq sanı :
= = 121, mıń kisi.
Xalıqtıń ulıwma sanı zárúrli statistikalıq kórsetkish bolıp, júdá kóp ekonomikalıq processlerde paydalanıladı. Lekin xalıq statistikasınıń wazıypalarınan biri, onıń quramın da úyreniw bolıp tabıladı. Xalıqtıń quramı tómendegi belgileri boyınsha uyreniledi: umumdemografik belgiler (jinsi, jası, shańaraqqa tiyisli jaǵdayı ), milliy xarakteristikası boyınsha (milleti, ana tili); xalıqtıń materiallıq - bilimlendiriw dárejesin xarakteristikalaytuǵın belgiler boyınsha (maǵlıwmat hám sol sıyaqlılar ); xalıqtıń social quramın xarakteristikalaytuǵın hám basqa belgileri boyınsha.
Ulıwma statistika jańa tuwǵan bópeler arasında, ul balalar kóbirek tuwılishini kórsetedi. Lekin olar ulg'aya barǵan sayın, óz-ara teńlesip baradı. Xalıqtıń jınıslıq quramına jámiyette bolǵan hár qıylı processler de tásir etedi. Ekinshi jáhán urısı tásiri nátiyjesinde 1959 jılda Respublika xalqı quramınıń 48% ni er adamlar ; 52% ni áyeller shólkemlesken. Keyingi jıllar bul koefficientler teńdeylashmoqda. Házirgi waqıtta xalıq quramında er adamlar - 50, 1% ni, áyeller - 49. 9 % ni quraydı.
Statistika xalıqtıń jasını tómendegi gruppalarǵa bolıp úyrenedi:
3 jasqa shekem; 3 jastan 7 jasqa shekem; mektep jasındaǵılar (7-17 jas ); 18 hám odan úlken jas daǵı xalıq ; pensiyaxo'rlar (55 hám odan joqarı jaslı áyeller, 60 hám odan joqarı jaslı er adamlar ). Respublikamız xalqınıń 2/3 bólegin balalar hám jaslar quraydı. Bul maǵlıwmatlar mámleketimiz kútá úlken miynet potensialına iye ekenligin hám ol jıldan - jılǵa kóbeyip baratırǵanlıǵın kórsetedi. Xalıqtıń shańaraqqa tiyisli jaǵdayı belgilengen nekeler hám nekeden ajırasıwlar sanı menen xarakterlenedi. Ózbekstan jáhánda eń joqarı neke dárejesi hám shańaraq ajırasıwınıń eń tómen dárejesi baqlanǵan mámleketlerden biri bolıp tabıladı. Statistikada nekeden ótkenler hám nekeden ajırasıwlar koefficiyentleri esaplanadı. Nekeden ótkenler koefficiyenti (Nk) nekeden ótkenler sanın (NO') 1000 ǵa kópaytirib, xalıqtıń ortasha sanına bolıp tabıladı. Nekeden ajırasıwlar koefficiyenti (Ak) nekeden ajıralǵanler sanın 1000 ǵa kópaytirib, xalıqtıń ortasha sanına bolıp tabıladı.
Ózbekstan kóp milletli mámleket bolıp, házirgi waqıtta 130 dan kóbirek millet hám elatlarǵa tiyisli xalıq jasaydı. 1989 jıl xalıq dizimine kóre ózbekler Respublika xalqınıń 74 % ni quraydı. Olardan keyingi orınlarda orıslar, tájikler, qazaqlar, qaraqalpaqlar, tatarlar turadı. Tájikler, qazaqlar, qırǵıshzlar, qaraqalpaqlar Ózbekstanda áyyemginen jasap kiyatırǵan túpkilikli jay xalıq esaplanadı. Orıslar, nemislar, tatarlar, mesxeti túrkler hám basqa sol sıyaqlı millet wákilleri Ózbekstanǵa túrli waqıtlarda, tiykarlanıp ekinshi jáhán urısı nátiyjesinde májburiy tárzde keltirilgen bolıp tabıladı. Sol sebepli de bul millet wákilleriniń ayırımları keyingi jıllarda óz watanlarına qaytıp kóship ketmekdalar. Lekin, ǵárezsiz Ózbekstanda Konstituciyamızdıń 18 - statyasına jazılǵanı sıyaqlı, fuqoralar jinsi, ırqı, milletinen qaramastan birdey huqıq hám erkinliklerge iye esaplanadı, nızam aldında teń bolıp tabıladı.

Házirgi waqıtta rayonlarda da na'munaviy proektler tiykarında barlıq qolaylıqlarǵa iye úyler qurılıp atır statistitik maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda xalıqtıń 51% qalalerde 49% bolsa awıllıq jaylarda jasaydı

Xalıqtıń materiallıq - bilimlendiriw dárejesin ámeldegi teatrlar, kitapxanalar hám olardaǵı kitaplar sanı baspadan shiǵarılıp atırǵan kitap hám dáwirli baspalar sanı, joqarı hám orta arnawlı maǵlıwmatlılar sanı, pán doktorlari hám kandidatleri sanı hám sol sıyaqlı kórsetkishler menen xarakteristikalaw múmkin.
Ózbekstanda házirgi waqıtta 66 dan zıyat joqarı oqıw orınları, 1500 den kóbirek orta arnawlı tálim muosasalari fa'oliyat yuritmoqda. Respublika joqarı jıynalısı IX sessiyasında qabıl etilgen. «Kadrlar tayarlaw milliy programması»ni ámelge asırıw ushın orınlarda kásip óner kolledjleri hám akademikalıq - liceyler ashılıp atır. Mámlekette májburiy ulıwma orta arnawlı maǵlıwmat alıw nızam menen belgilengen. Hár 1000 mıń kisi esabına 143 joqarı hám tolıqsız joqarı, 200 dane orta arnawlı maǵlıwmatqa iye bolǵan kisiler tuwrı keledi.
Ózbekstan xalqı wálayatlar yaniy aymaqlar boyınsha tegis emes jaylasqan 2016 -jıl maǵlıwmatlarına kóre Samarqand wálayatında - 3584, 0 mıń kisi, Ferǵana wálayatında - 3505, 3 mıń kisi, Andijan wálayatında - 2910, 5 mıń kisi, Qashqadárya wálayatında - 3025, 6 mıń kisi jasap atır. Xalqı eń tıǵız jaylasqan aymaqlar : Andijan hám Ferǵana wálayatlarında 1 km2 - 400-500 kisi, Sortoyi wálayatında bolsa 1 km2 ge 9 -10 kisi tuwrı keledi.
Xalıq quramı statistikası, bir xalıq taplamidagi basqa birliklerge, mısalı, jınıslıqat, jas toparı, etnik quram, ullılıq, milliyat hám basqalar sıyaqlı ayrıqshalıqlarǵa kóre xalıqtıń quramın ańlatatuǵın maǵlıwmatlardı ańlatadı. Bul statistika, xalıq quramın analiz qılıw, demografik tendentsiyalardı anıqlaw hám sotsiologik hám ekonomikalıq izertlewler ushın tiykarǵı maǵlıwmatlar dáreklerinen biri bolıp tabıladı.
Xalıq quramı statistikasına mısal etip, bir mámlekettiń xalqı boyınsha jınıslıqat boyınsha bóliniwi múmkin. Bul statistika, er adamlar hám áyeller sanın, olardan hár birewiniń omirin, hár bir toparınıń ortasha jasını hám basqalar sıyaqlı ayrıqshalıqlardı ańlatadı. Bunday maǵlıwmatlar, sotsiologlar, ekonomikashılar, siyasatshunoslar hám basqa ilimiy tarawǵa qızıǵatuǵınlar ushın zárúrli bolıp tabıladı.
Xalıq quramı statistikası, mámleket statistika komitetleri, milliy maǵlıwmatlar orayları, sotsiologik institutlar, qosımsha izertlewshilikler hám basqa maǵlıwmatlar bazaları tárepinen tóplanǵan maǵlıwmatlar tiykarında dúziledi. Sensuslar, saylawlar, tahrirlar hám basqa maǵlıwmatlar jıynaqları xalıq quramı statistikasın dúziwde keń qollanılatuǵın dereklerden geyparaları bolıp tabıladı.

Xalıq quramı statistikası, xalıq siyasatı, ekonomika, sotsiologiya, demografiya, qalalar hám awıllar rawajlanıwın qollap-quwatlaw hám basqalar sıyaqlı tarawlarda qararlar qabıllawdıń tiykarǵı qóllanba -planetaları menen baylanıslı.

Ózbekstannıń jınıslıqat boyınsha quramı statistikası, xalıqtıń er adamlar hám áyeller sanın, olardan hár birewiniń omirin hám jınıslıqatga baylanıslı basqa maǵlıwmatlardı ańlatpalayadi. Bul statistika, jınıslıqatning demografik, ekonomikalıq, siyasiy hám sotsial tarawlar daǵı roli hám tásirin analiz qılıwda paydalı maǵlıwmatlar beredi.
Jınıslıqat boyınsha strukturalıq statistikalar tómendegi maǵlıwmatlardı óz ishine aladı :
1. Er adamlar hám áyeller sanı : Bul statistika, Ózbekstannıń er adamlar hám áyeller sanın ańlatpalayadi. Bul maǵlıwmat, xalıq quramındaǵı jınıslıqatning redakciyası esaplanadı. Jınıslıq quram daǵı ózgerisler, jınıslıq turaqlılıq, tálim, islep shıǵarıw tarawı, social mashqalanı analiz qılıw hám basqa tarawlar daǵı tendentsiyalardı anıqlawda zárúrli bolıp tabıladı.
2. Ómir boyınsha quram : Bul statistika, Ózbekstan xalqınıń ómir boyınsha birlesken quramın ańlatpalayadi. Bul maǵlıwmat, xalıqtıń jas strukturası hám demografik tendentsiyaların analiz qılıwda zárúrli bolıp tabıladı. Mısalı, jastıń joqarı bolıwı jas bo'yligi, sırtqı ómirdiń úzilisi, islep shıǵarıw kúshleri hám pension sisteması ushın zárúrli faktor esaplanadı.
3. Jınıslıqatga baylanıslı basqa maǵlıwmatlar : Jınıslıqat boyınsha strukturalıq statistikalar, er adamlar hám áyeller ortasındaǵı tarawlardıń salıqqa tásiri, jumısqa kirisiw hám isten bosanıw, salamatlıq jaǵdayı, oqıwǵa erisiw, social mashqalanı analiz qılıw, gender máselelerin sheshiw hám basqa jınıslıqatga baylanıslı analiz hám izertlewler ushın zárúrli bolıp tabıladı. Ózbekstannıń jınıslıqat boyınsha strukturalıq statistikası, mámleket statistika komiteti, milliy maǵlıwmatlar orayı, sotsiologik institutlar, shólkemler hám basqa maǵlıwmatlar bazaları tárepinen dúziledi. Sensuslar, saylawlar, tahrirlar hám basqa maǵlıwmatlar jıynaqları jınıslıqat boyınsha strukturalıq statistikanı dúziwde tiykarǵı dereklerden geyparaları bolıp tabıladı.
Xalıqtıń jas boyınsha bóliniwi ortasha jastı ańlatpalayadi. Jas toparı bolsa xalıqtıń jasları boyınsha quramın ańlatpalayadi. Ortasha jas, bir xalıq toparı daǵı barlıq bireylarning jaslarınıń jıyındısın xalıq sanına bolıp esaplanadı. Bul bahanı tabıw ushın, aholning hár bir bireyining jasların toplap alıw hám olardan alınǵan jıyındın xalıq sanına bolıp bolıw kerek. Jas toparı bolsa xalıqtıń jasları boyınsha quramın ańlatpalayadi. Mısal ushın, bir jıl dawamında tuwılǵan xalıqtıń jasların toplaw hám olardan alǵan ortasha bahaların esaplaw múmkin. Jas toparı, xalıqtıń jaslarınıń bólistiriliwin hám ortasha omirin kórsetedi. Xalıqtıń jas boyınsha bóliniwi hám jas toparı quramı demografik maǵlıwmatlardı analiz qılıw, perspektivalı sotsial hám ekonomikalıq strategiyalar jaratıw, shólkemler hám mámleketlikler ushın zárúrli maǵlıwmatlar usınıwda járdem beredi.
Xalıqtıń qayta tákirar islep shıǵarılıwı yaǵnıy áwladlardıń almasıwı tuwılıw hám óliwge baylanıslı. Áwladlar almasıwı júdá kóp faktorlarǵa baylanıslı bolıp, bularǵa turmıs dárejesi, medicinalıq jáne social támiynat, tábiyaat hám ekologiya, xalıqtıń dástúrleri hám sol sıyaqlılar kiredi.
Xalıqtıń tábiyiy háreketi tuwılıw hám óliwge baylanıslı. Sol sebepli statistika tuwılıw hám óliwdi belgilengenler etip baradı. Bunda tuwılıw koefficiyenti, balalar ólimi koefficiyenti, tábiyiy ósiw koefficiyenti sıyaqlı kórsetkishler esaplanadı. Tuwılıw koefficiyenti (Tk) bul dáwirde tuwılganlar sanın 1000 ǵa kópaytirib, xalıqtıń ortasha sanına bolıw menen tabıladı.Ólim koefficiyenti ólgenler sanın 1000 kópaytirib xalıqtıń ortasha jıllıq sanına bolıp tabıladı.
Balalar ólimi koefficiyenti bólek esaplanadı, bunda bir jasqa shekem ólgen balalar esapqa alınıp, tuwılganlarga salıstırǵanda esaplanadı.
Álbette ólim koefficiyenti xalıqtıń jası, jinsi, jasaw aymaqları, milleti, shańaraqqa tiyisli jaǵdayı sıyaqlı belgileri boyınsha hár túrlı bolıp tabıladı. Sol sebepli de statistika ólim sebeplerin tereń analiz qılıwda bul belgiler boyınsha menshikli ólim kreffitsiyentlarini da anıqlaydı.
Xalıqtıń tábiyiy ósiw koefficiyenti tábiyiy ósiw bolǵan xalıq sanın (tuwılganlar sanınan - ólgenler sanınıń parqı ) 1000 kópaytirib, xalıq ortasha sanına bolıp tabıladı.
Bul jerde: To'k - xalıqtıń tábiyiy ósiw koeefitsiyenti;
t - sol dáwirde tuwılganlar sanı ;
o' - sol dáwirde ólgenler sanı.
Xalıqtıń mámleketten basqa jayǵa (sırt elge) kóship ketiwi yamasa sırt elden keliwi xalıq aralıq migratsiya esaplanadı. Bunda xalıqtıń absolyut mexanik ózgeriwi kóship ketkenler hám kóship kelgenler ortasındaǵı farqga baylanıslı. Egerde mámleketke kóship kelgenler (kk), sol dáwirde kóship ketkenlerden (kt) kóp bolsa, (kk>kt) mexanik ósiw boladı. Egerde ketkenler (kt) sanı, kóship kelgenler (kk) den kóp bolsa, absolyut mexanik azayıwdı anıqlawımız múmkin. Xalıq mexanik háreketiniń salıstırmalı tómendegi kórsetkishleri anıqlanadı. Kelgenler koefficiyenti (KK) basqa orınlardan bul xalıq punkitiga ornıqlı jasaw ushın kóship kelgenler sanın 1000 kópaytirib, xalıq ortasha sanına bólemiz
Xalıq turmıslıq koefitsenti, ulıwma, bir mámleket, qala, yamasa aymaqtıń xalqı ushın turmıs sapasın ólshewlashda isletiletuǵın bir statistikalıq kórsetkish bolıp tabıladı. Bul kórsetkish ádetde kórkem, ekonomikalıq, social, hám basqa kórinislerde ańlatıw múmkin.

Xalıq turmıslıq koefitsenti, xalıqtıń ulıwma turmıs sapasın o'lchaydi hám ortasha uqıp, jas, óz-ózin qandırıw dárejesi, oqıw dárejesi, jumıs yamasa kesteden ótiw dárejesi hám basqa faktorlardı esapqa aladı. Bul kórsetkishtiń joqarı bolıwı, xalıqtıń jaqsı turmıs sapasına iye bolǵanlıǵın kórsetedi, hám kem bolıwı bolsa jaman turmıs sapasın ańlatadı.

Xalıq turmıslıq koefitsenti, xalıqtıń ulıwma jasaw sharayatın ólshewde hám salıqlar, sorawqa salıw, mıynet haqın alıw, tálim, sog'liq, social xızmetler hám basqa turmıslıq kórsetkishlerdi esapqa aladı. Bul kórsetkishni esaplaw ushın ulıwma maǵlıwmatlar, statistikalar, anketalar hám basqa maǵlıwmatlar bazaları paydalanıladı.
Xalıq turmıslıq koefitsenti, bir mámlekettiń yamasa aymaǵıń turmıs sapasın úyreniw, salıqtı tártipke salıw, social tarawlardı rawajlandırıw hám siyasiy qararlar qabıllawda járdem beretuǵın bir kórsetkish bolıp, óz-ara salıstırıwlaw ushın da isletiledi.
Xalıq turmıslıq koefitsenti, bir mámleket, qala yamasa aymaqtıń xalqı ushın turmıs sapasın ólshewde bir neshe kórsetkishlerden ibarat boladı. Bul kórsetkishler ádetde tómendegilerdi óz ishine aladı :
1. Keleshekti boljaw : Xalıqtıń ulıwma perspektivası hám perspektivaǵa qaraǵanda keńeyiwi, yaǵniy, jasaw sharayatlarınıń jáne de jaqsılanıwı.
2. Sog'liq: Den sawlıqtı bahalawda baslanǵısh kórsetkishler sog'liq xızmetleriniń bar ekenligin, ortasha ómirdiń uzayıwın, jasqa baylanıslı sawlıq kórsetkishlerin óz ishine aladı.
3. Tálim dárejesi: Ortasha oqıw dárejesi, tálim sistemasınıń sapası, tálimdiń iyelik hám rawajlanıw dárejesin óz ishine aladı.
4. Is haqısı hám buyırtpalar : Ortasha aylıq dáramat, jumıssızlıq dárejesi, sorawqa salıw hám basqa ekonomikalıq kórsetkishler.

5. Jasaw ortalıǵınıń sapası : Xalıqtıń jasaw ortalıǵındaǵı múmkinshiliklerden paydalanıwı, tábiyaat ortalıǵınıń safofati, suw, hawa, átirap -ortalıqtıń sapası hám basqa ortalıǵıy kórsetkishler.

6. Social tarawlarǵa kirisiw: Xalıqtıń social iskerlikte qatnasıwı, social shólkemlerge qosılıwı, social ortalıq menen baylanıslı bolıwı.
Xalıq turmıslıq koefitsenti esaplanıwı ushın bul kórsetkishler tiykarında maǵlıwmatlar jıynaqları, anketalar, analiz hám basqa statistikalıq maǵlıwmatlar isletiledi. Hár bir kórsetkish óz óziniń ayriqsha ólshem birligi hám metodikası bolıwı múmkin. Bul kórsetkishler jıyındısınıń nátiyjesi bolsa xalıq turmıslıq koefitsentini anıqlaydı.
" Xalıq turmıslıq koefitsenti" xalıqtıń ulıwma turmıs dárejesin ańlatiwshı bir maǵlıwmat bolıp tabıladı. Bunday koefitsentni esaplaw ushın ádetde túrli ózgeriwshiler, maǵlıwmatlar hám metodlar isletiledi. Biraq ádetde, tómendegi tiykarǵı faktorlar esapqa alınadı :
1. Ummumiy ortasha ómir: Bir aymaqta jasawshı insanlar sanı hám olardıń ortasha omiriniń esapqa alınıwı kórsetiledi.
2. Finanslıq dáramat hám jumısqa kirisiw dárejesi: Xalıqtıń ortasha finanslıq tabısı hám jumısqa kirisiw dárejesi esapqa alınadı.
3. Óz tarawlarında rawajlanıw dárejesi: Tálim, den sawlıqtı saqlaw, ekonomikalıq rawajlanıw hám basqa tarawlarda xalıqtıń rawajlanıw dárejesi esapqa alınadı.
4. Den sawlıqtı saqlaw hám turmıs standartları : Den sawlıqtı saqlaw xızmetleriniń kórsetiw dárejesi, turmıs standartları (jaqsı jasaw ushın kerekli resurslarǵa ıyelew, qurılıs hám infrastruktur, transport hám kommunikatsiya sistemaları sıyaqlı ) esapqa alınadı.

5. Social hám siyasiy ortalıq : Social ortalıqtıń mámleket hám jámiyet tárepinen támiyinlengen turaqlılıq dárejesi esapqa alınadı.

6. Turmıs sapası : Turmıstıń hár túrlı kórsetkishleri, mısalı, jumıs hám turmıstıń ortasha teń salmaqlılıq dárejesi, átirap -ortalıqtıń ekologiyalıq jaǵdayı hám basqalar esapqa alınadı.

Bul faktorlar tiykarında xalıq turmıslıq koefitsenti esaplanıwı múmkin. Túrli metodlar hám indeksler, mısal ushın İnsanî Gəlir İndeksi (Human Development Index, HDI), Ámelge asırılǵan Mámleketler Baylanısıwları Fonda (United Nations Development Programme, UNDP) tárepinen islep shıǵarılǵan hám xalıq turmıslıq koefitsentini esaplawda paydalanıladı.