Yadroning tarkibiy qismi

<sub>Yadroning tarkibiy qismi


Atom yadrolarining massasi juda kichik-10-24 gr. Yadroning massa va zaryadi izotop massasi va zaryadga bo‘lgan karrali bo‘linganda hamma yadrolar izotoplardan tuzilgan deb hisoblash mumkin. Lekin yadro massa soni A hamma izotoplarda ularning atom nomerlari Z dan taxminan 1,5 marta kattadir.
X A z A-atom massa
Z-zaryad yoki tartib raqami
A massa soni va Z atom nomerli yadro A ta izotopidan tashqari yana (A-Z) ta elektronga ham ega bo‘ladi. Bu tasavvurlaga ko‘ra Azot yadrosi esa (A=14, Z=7) 14 ta izotopdan va 7 elektrondan Uran yadrosi esa(A=238, Z=92) 298 ta proton va 146 ta elektrondan tashkil topishi kerak.
Yadro tarkibiga elektronlar ham kiradi deb hisoblash mumkin chunki radioaktiv parchalanish vaqtida yadrodan β-zarralar uchib chiqadi. Gipotezaga tayanib α-zarralarni yadrosida mavjud bo‘ladigan yoki α- parchalanish paytada hosil bo‘ladigan 4 ta proton va 2 ta elektrondan chegaraviy mustahkam bog‘langan zarralar deyish mumkin.
1932 yilda Chedvik neytroni kashf etgan bo‘lsa keyinchalik Ivanenko va Gizburglar Yadroning hozirda e’tirof etilgan modeli – proton –neytron molelini tavsiya etdilar. Bu modelga ko‘ra yadro Z proton va (A-Z) ta neytrondan tashkil topgan. Neytronlar Silsi yadrolar soni + h/2 qiymatiga va harakat miqdorining orbital momenti hamma vaqt butun sonli qiymatga ega bo‘lganligidan A nuklonda tuzilgan yadrolar tajribaga o‘tishga mos keladigan spinlarga ega bo‘lishi lozim.

Shunday qilib, zamonaviy tasavvurlarga ko‘ra, atom yadrosi tajribaga proton va neytronlar kradi. Bu zarralar protonlar va neytronlar –nuklonlar deb ataladi.
Atomlar massasi bugun sondan bir oz farq qiladi. Yadroning M.A.B dagi massaga eng yaqin butun son yadroning massa soni A deb olinadi. Massa soni atom yadrsidagi protonlar va neytronlar sonini bilbiradi. A=Z+N
Berilgan element atomining yadrosi sho‘ elementning ximiyaviy simvol belgisi bilan belgilanadi va simvolining chap tomoniga, yuqoriga massa soni chap tomoniga pastga esa yadroning zaryadi-Z o‘ng tomoniga pastga esa neytronlar soni-N yozib qo‘yiladi.
A z Xn 
X –elementlar simvol belgisi
A-atom massami
Z-protonlar soni, yadro zaryadi.
N-neytronlar soni
A=Z+N
Masalan:</sub>

• 
  _{С612 yadro -12ta nuklon (A=Z+N) (6 tasi izotop) ga teng A=Z+N=12, Z=6}
  

_{- Na 11 23yadrosi -23ta nukloni(A=Z+N) (11 tasi izotop) va hokazo.
-Bir xil elektr zaryadiga Ze bir xil soni protonga ammo atom massasi har xil bo‘lgan atom yadrolar izotoplari deyladi.
Masalan: Tabiatda kislorodning uchta ham uchta turg‘un izotoplari xuddi shunday kremniyning} izotoplar bor.
<sub>Izotoplari bir xil ximyaviy va optik xususiyatlariga ega. Tabiatda uchraydigan qo‘shimcha ximyaviy elementlar bir necha izotoplarning aralashmasidan iborat.
SHu narsani aloxida ta’kidlash lozimki, atomning fizik-ximyoviy xususiyatlaridan biri uning massasi emas, balki uning yadro zaryadlar (Z orqali Mendeleev davriy sistemasidagi elementlar ketma-ketligi aniqlashtirilgan).
Haqiqatdan ham masalan 16O, 17O, 18O lar massa sonlari har xil bo‘lsada baribir elementning atomlardan iborat yoki 157N, 158O lar massa sonlari bir xil bo‘lishiga qaramasdan har xil elementlarning atomlaridir.
Massa soni bir xil bo‘lgan ya’ni bir xil sonli nuklonlardan iborat, atom har xil Z ga ega bo‘lgan atom yadrolari “Izobar yadrolar”deyladi.
Masalan:
Massa soni A=36 dan boshlab juft Aga teng bo‘lgan yadrolar uchun izobarlar odatda ju-juft bo‘lib uchraydi, masalan:



58ta izobar uchraydi.
-Bir necha izobar yadrolar uchlik izobarlar hosil qiladi.</sub>
, ,


<sub>Izotop va izobari ko‘zgu yadrolar tushunchasidan ham foydalaniladi.
Masalan:Z protonlar va N neytronlardan iborat Z+N X atorm yadrosi mavjud deb faraz qilsak. Protonlar Z soni bu yadroning neytronlar soniga ten(Z1=N) neytronlar isoni esa protonlar soniga teng(N1=Z) bunga ikkinchi yadro birinchi yadroga nisbatane «Ko‘zgi»yadro Z1 deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda birinchi yadroning hamma izotoplari neytronlar bilan, neytronlar izotoplar bilan almashtirilsa birinchi yadro bilan birgalikda “Ko‘zgi” yadro juftini tashkil etuvchi ikkinchi yadro hosil bo‘ladi.
Bundaya ko‘zgi yadrolar juftligi birinchi neytron va proton hisoblanadi. Yengil yadrolardan kuzgi yadrolarga misol qilib





Ko‘zgu yadrolari bir-biriga ancha yaqin, ammo ulardan bitta radioaktiv bo‘ladi.</sub>