74
Zərdabi öz böyük s ələflərinin arzu larını yerinə yetirmiş,
1875 ildə
"Ək inçi" qəzetinin timsalında ilk milli mətbuatı
yaratmışdı. " Əkinçi" qəzetin in milli maarifçilik ənənələri-
nin davamı o laraq, 19 əsrin sonlarında Tiflisdə Cəla ləddin
və Səid Ünsizadə qardaşların ın "Ziya" (1879-80), "Ziyayi-
Qafqa ziyyə" (1880-84) və "Kəşkül" (1883-91), 20 əsrin ilk
illərində isə Məhə mməd ağa Şahta xtlının "Şə rqi-Rus"
(1903-05) qə zetlə ri meydana çıxmışdır. Rusiyada 1905 il
inqilab ından sonra Əli bəy Hüseynzadə və Əh məd bəy
Ağayevin "Həyat" (1905-06) qəzeti, Əli bəy Hüseynzadə-
nin "Füyuzat" (1906-07) jurnalı milli idealları yeni tarixi
mə rhələdə davam etdirmişlə r.
Cü mhuriyyətə
gələn
yolda
Azə rbaycan
mətbuatının inkişafında "Molla Nəsrəddin"-in təbliğ etdiyi
dərin de mokratizm və azadlıq ideyaları impe ria lizmin
müstəmləkəçilik siyasətinə, geriliyə, mövhu mata, cəhalətə,
xu rafata qarşı mübarizədə, maarif və mədəniyyətin
tərəqqisində mühü m rol oynadı. Be ləliklə, 19 əsrin sonları -
20 əsrin əvvəllə rin in bütün bu dövri mətbuat nümunələri
Azərbaycanda milli-ictima i fikrin, azad lıq ideyalarının
oyanışında müstəsna əhəmiyyət kəsb etmişdir.
Azərbaycan və ü mu mtürk milli mə fku rəsinin
formalaşmasında və inkişafında mühüm rol oynayan Həsən
bəy Zərdabi, Əlimərdan bəy Topçubaşov, İsmayıl bəy
Qaspralı və digərləri milli mətbuatın tərəqqisinə də güclü
təsir göstərdilər.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti mətbuatının həqiqi
sələfləri 1911 ildən sonra meydana gəlmişdilər. Hələ 1912
il martın 6-da bir qrup ziyalı Bakıda Orucov qardaşlarının
mətbəəsində gələcək Xalq Cü mhuriyyətinin ictima i-siyasi
mə ra mlarını ilk dəfə konsepsiya şəklində təbliğ edən "İqbal" (1912-15) gündəlik qə zetinin nəşrinə başlamışdıla r. 1915 il
aprelin 27-nə kimi davam edən, 923 sayı çıxmış bu qəzeti mü xtəlif va xtla rda Sənətulla Eynullayev ( İ b r a h i mov), Seyid
Hüseyn Sadıq (Kazımoğ lu), Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və M.Ə.Əbdüləzizzadə redaktə etmişlər. "İqbal" qəzetinin
fəaliyyətində Azərbaycan milli fikrin in Əlabbas Müznib, Üzey ir Hac ıbəyli, Əli Ra zi, Sə məd Mənsur, Əlipaşa Səbur,
Hüseyn Cavid və b. görkəmli xadimləri yaxından iştirak etmişlər.
1914
il oktyabrın 15-də Ə.Mü znibin redaktorluğu ilə digər b ir milli mətbuat nümunəsi - "Dirilik" jurnalı nəşrə
başlayır. Burada Ə.Mü znibin və M.Ə.Rəsulzadənin A zərbaycan xalqın ı ö zünüdərkə hazırlayan poetik və publisist əsərləri
dərc edilmişdir.
1915
il o ktyabrın 2-də Bakıda, ilk dəfə o laraq, milli proqramlı "Açıq söz" qəzetinin nəşrinə başlanır. "Açıq söz",
əslində, qeyri-leqal şəkildə fəaliyyət göstərən "Müsavat" partiyasının orqanı idi. Bu qəzetin də rəhbərləri və yazarları "İqbal"
və "Dirilik" qəzet lərinin əsas müə lliflə ri id ilə r. "Açıq söz" qəzeti İsa bəy Aşurbəyovun keçmiş "Kaspi" mətbəəsində,
Məmmədə li Rəsulzadənin müdirliy i və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin redaktorluğu ilə çıxırd ı. "Açıq söz" qəzeti
Azərbaycanın ictimai-siyasi fikir ta rixində, ilk dəfə ola raq, xa lqın istiqlal uğrunda gələcək mübarizə konsepsiyası olan
"Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək" şüarını açıq şəkildə təbliğ edird i. "Açıq söz"ün səhifələrində 20 əsr
Azərbaycan milli fikrinin ən görkə mli xad imləri - Sey id Hüseyn, Nəriman Nərimanov, Üzeyir Hac ıbəyli, Ömə r Faiq
Ne manzadə, Həsən bəy Ağayev, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Abdulla Şaiq, Əlabbas Müznib, gənc şair və dramaturqla r -
Cəfə r Cabbarlı və M irzəba la Mə mmədzadə çıxış edird ilə r. "Açıq söz" Cü mhuriyyət dövrü ərəfəsində Azə rbaycan həyatının
mühü m ictimai-siyasi hadisələrin in canlı salnaməsi idi. Bu qəzet xüsusilə Rusiyada 1917 il inqilabı dövründə Azərbaycan
xalq ının milli müstəqilliyi yolunda başlıca maneələr olan rus-bolşevik və ermən i-daşnak irticasına qarşı fikir mübarizəsinin
başında dururdu. M.Ə.Rəsulzadə "Açıq söz"ün ilk sayında dərc olunmuş proqram məqaləsində yazırdı: "Müttəhid bir ruh
və müştərək bir qayəyə malik olmayan millətlərlə yeni əsaslar üzərində qurulacaq həyat hesablaşmayacaq və böylə bir
silahdan məhrum qalan camaatlar kimsəyə söz eşitdirməyəcəklər" ("Açıq söz", 1915, 2 o ktyabr).
Bu dövrün "İqbal", "Dirilik", "Təkamü l", "Açıq söz", "İstiqlal" və s. mətbuat orqanları A zərbaycanın mədəni hə-
yatına böyük təsir göstərir, xalqı milli mədəniyyətə, milli şüura yiyələn məyə çağ ırır, beləliklə, milli məfkurən in for-
ma laşmasına əvə zsiz yardım edirdilər. M illi-siyasi birliyə çağırış A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaran ması ərə fəsində
bütün Azərbaycan milli mətbuatının başlıca şüarına
75
çevrild i. Sənətulla Eynullayev ―Açıq söz‖ qəzetin in 15 mart tarixli sayında Bakıda yaxınlaşmaqda o lan rus -
bolşevik və erməni-daşnak təcavüzü barədə yazırdı:
"Dəhşətli saat gəlir, birlik gərək!". Müəllif Azərbaycan xalqının siyasi
partiyalarını xarici irticaya qarşı milli birliyə çağırır və xəbərdarlıq edirdi: əks halda, "Baş kəsildikdə, saqqalla bərabər
gedəcəkdir".
"Müsavat" partiyası Azərbaycan xalq ını milli mübarizələrə hazırlamaq üçün 1917 il iyulun 10-da "Müsavat" adlı
qəzetin nəşrinə başladı. Cə mi a ltı sayı işıq üzü görmüş bu qəzet "Yaşasın Cümhuriyyəti-ənam, var olsun milli-məhəlli
muxtariyyət!" şüarı ilə ç ıxırdı.
1917
ilin oktyabrından sonra "Müsavat" partiyasının siyasi proqramında dəyişiklik edilərək, "milli muxtariyyət"
tələbi "milli müstəqillik "lə əvəz olunduqda "Müs avat" qəzetinin nəşri dayandırılır və 1918 il fevra lın 4-dən "Türk Ədə mi-
Mərkə ziyyət "Müsavat" firqəsinin nəşri-əfkarı" başlığı ilə "İstiqla l" qəzeti çıxmağa başlayır.
1918
ilin əvvəllə rində Azərbaycanda siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizə ö zünün ən yüksək həddinə çatır. Rus-
bolşevik və ermən i-daşnak irticası "Müsavaf‖ın hakimiyyətə gəlməsinə mane olmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxır, ö lkədə
hərc-mərc lik, fitnə-fəsadlar, soyqırımları törət məyə başlayır. 1918 il mart ın 31-də Bakıda, habelə Azə rbaycanın mü xtə lif
bölgələrində erməni-daşnak və rus-bolşevik qaragüruhçuları tərəfindən türk-müsəlman əhaliyə qarşı törədilən kütləvi
soyqırımları bu dövr Azərbaycan milli mətbuatının başlıca mövzusu idi. Milli mətbuatın şüurları oyatmaq fəaliyyəti, apard ığı
maarifçilik təbliğatı yaxın oynayırdı.
"İstiqlal" qəzetinin məramı onun başlığında verilən məşhur epiqrafda aydın ifadə edilirdi:
Millət yoludur, haqq yoludur tutduğumuz yol.
Ey haqq! Yaşa, ey sevgili millət, yaşa, var ol!
(Tofiq Fikrət)
"İstiqlal‖da Əh məd Cavad, Mirzəbala Məmmədzadə, Seyid Hüseyn, Abdulla Şaiq, Hüseyn Mirzəcamalov, Fərhad
Ağazadə, Əli Yusif, Xəlil İbrah im və başqa müəlliflər çıxış edirdilər. Beləliklə, yeni dövrdə Azərbaycan xalqının milli
özünüdərkində Abbasqulu ağa Bakıxanov və Mirzə Fətəli A xundzadədən başlamış, Mirzə Cəlil və Mirzə Ələkbər Sab irə
qədər yaradıcı ziya lıla r böyük rol oynamışlar. Artıq Cü mhuriyyət qurularkən millət ö zünü, soykökünü, görkə mli ada mla rını
tanıyır, milli idarəçiliyi milli məfkurən in təzahürü kimi qəbul edirdi.
Azərbaycanda milli istiqlal elan edildikdən sonra, milli mətbuatın qarşısında yeni vəzifələr durdu. Əsas vəzifə Xalq
Cü mhuriyyətinin qorunub saxlan masından, daxili və xaric təhlü kələrə qarşı ideoloji mübarizə aparmaqdan ibarət idi Yeni
tarixi vəzifə ləri həyata keç irmək üçün Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti 1918 ilin aprelindən "Azərbaycan‖ qəzetini nəşr
etməyə başladı. Qə zet in mü xtəlif va xtla rdı redaktorla rı Ceyhun bəy Hacıbəyli, Şə fi bəy Rüstəmbəyli Üzeyir bəy Hacıbəyli
və Xəlil İbrah im o lmuşlar.
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin rəsmi orqanı olan "Azərbaycan" qəzetinin başlıca mə ra mı yenicə qurulmuş
milli Hö ku məti müdafiə etmək idi. Cü mhuriyyətin bütün