126
tinə qoşulmuş və Qızıl Ay cəmiyyətinin türk nümayəndəsi kimi Petroqradda və Moskvada əsirlərin mübadiləsinə dair qarışıq
komissiyanın işində iştirak etmiş (1918 il, yanvar-fevral), 1919 ilin avqustunda Türkiyəyə qayıtmış, milli müqavimət
qüvvələrinin tərəfində, həmin ilin oktyabrında Milli Türk Partiyasının yaradılmasında iştirak etmişdir. 1921 ilin aprelində
İstanbulu tərk etmiş, Ankarada milli azadlıq hərəkatına qoşulmuş, Ankarada əvvəlcə milli təhsil nazirliyinin tərcümə
şöbəsində, sonra xarici işlər nazirliyində Şərq məsələləri üzrə müşavir işləmişdir. 1923 ildə İstanbuldan, 1934 ildə isə Qarsdan
Türkiyə Böyük Millət Məclisinə üzv seçilmişdir. Akçura 1925 ilə qədər daxili siyasi mübarizələrdə fəal iştirak etmiş,
Cü mhuriyyət Xalq Partiyasına qoşulmuş, Ankara hökumətinin xarici siyasətinin hazırlan masında iştirak etmişdir. Müharibədən
sonra iqtisadiyyatda dövlətçilik (etatizm) prinsipini dəstəkləmişdir. Atatürk Akçuranın fəaliyyətini yüksək q iy mətləndirmiş,
onu mədəniyyət və siyasət məsələlə ri üzrə müşavir təyin et mişdir.
Akçura 1925 ildən sonra tarixi araşdırmalarla məşğul olmuş, Türk Ocaq larında fəaliyyət göstərmiş, 1931 ildə türk
Tarixinin Tədqiqi Cə miyyətinin yaradılmasında iştirak etmişdir. Bu cə miyyət sonra Türk Tarix Qurumu adlan mış, Akçura
1932 ildə Quru mun ilk sədri təyin olun muş və ömrünün sonuna qədər ona başçılıq etmişdir.
Əsərləri: "Elmlər və tarix", Kazan, 1906; Üç siyasi sistem, Qahirə, 1907; İstanbul, 1911; Türk, german və slavyanların tarixi
münasibətləri, İstanbul, 1914; Rusiyanın müsəlman türk-tatarlarının hazırkı durumu və arzuları, Lozanna, 1916; Şərq məsələsinə dair
siyasi tarix qeydləri, Istanbul, 1920; M üasir Avropada siyasi və ictimai fikirlər və fıkir cərəyanları, İstanbul. 1923; Siyasət və iqtisad
haqqında bir sıra çıxışlar və məqalələr, İstanbul, 1924; Türkçülük, Türklük fikri, Türkçülük cərəyanı, Türk ocakları Türk kültür yayınları,
İstanbul, 1978; Yeni türk devletlerinin öncülleri, Ankara, 1981 və s.
Əd:Kurat A.H.,Türkiyə və Rusiya, Ankara, 1970; Ahmet Temiz, Yusif Akçura, Ankara, 1987; Ziya Göyalp,Türkçülüyün
əsasları, B., 1991.
AKS ĠZ ĠDARƏLƏRĠNĠN YARADILMAS I HAQQ INDA QƏRAR - dövlətin müstəqil maliyyə-iqtisadi
me xanizmin in yaradılması məqsədilə Azə rbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Höku mətin in 1918 il oktyabrın 8-də qəbul etdiyi
qərar. Hə min qərara əsasən Zaqafqaziya Aksiz İdarəsinin A zərbaycandakı müvafiq quru mları ləğv edilmiş, əvəzində üç
aksiz idarəsi yaradılmışdı: biri Gəncədə yerləşmə klə, Gəncə quberniyası və Zaqatala mahalı ü zrə , ikisi isə Ba kıda
yerləşmə klə Ba kı quberniyası üzrə ü mu mi aksiz və neftdən rüsumlar toplayan aksiz idarə ləri. Baş Aksiz İdarəsi Maliyyə
Nazirliyin in nə zdində id i. Hö ku mətin hə min qəra rına əsasən, Azərbaycan əra zisinə a id o lan bütün ümu mi və ö zəl işlər
Tiflisdə yerləşən Zaqafqaziya A ksiz İdarəsindən alınaraq, Cü mhuriyyətin müvafiq idarə lərinin səlahiyyətinə verild i.
Ölkənin ö z aksiz idarələrin in yaradılması barədə qərar və bu qərarın yerinə yetirilməsi Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin
dövlət quruculuğu sahəsində həyata keçirdiy i mühü m addımlardan biri idi.
AQRAR MƏSƏLƏ - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin torpaq mülkiyyəti formaları, torpaqdan istifadə qaydaları
və bu sahədə istehsal münasibətlərin in yenidən qurulması sahəsində həllinə ça lışdığı islahatlar proqra mı.Cü mhuriyyət
dövründə torpaq məsələsi ən kəskin iqtisadi, sosial və siyasi məsələlərdən biri idi. Onun həlli həm sosial-iqtisadi vəziyyətin
yaxşılaşmasına, həm də ölkə əhalisin in əksəriyyətini təşkil edən kəndlilərin yeni hakimiyyətə etimadın ın artmasına səbəb
olardı.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin e lan olunması ə rəfəsində ölkədə kap italist münasibətləri genişlən mə kdə idi.
Kənddə təbəqələşmə gedird i. 1917 ildə Şimali A zərbaycan kəndində yoxsul təsərrüfatları 54,4, ortabablar 34, qolço maq lar
6% təşkil ed irdi. Dövlət və mülkədar torpaq sahibliy i üstün idi. Bütün kənd təsərrüfatının 29,5%-i mü lkədarla ra,
68,7% -i dövlətə mə xsus olduğu halda, yaln ız 1,8% -i kəndlilərin payına düşürdü. Torpaqsız və aztorpaqlı kəndlilər
mü lkədarlardan icarəyə torpaq götürməyə və ya mu zdur kimi işləməyə məcbur idilər. İcarə bütün qəzalarda torpaqdan
istifadənin əsas forması idi. Mülkədar təsərrüfatla rında mu zdur ə məyindən geniş istifadə olunurdu. Zaqafqa ziya
ko missarlığının 1917 il dekabrın 16-da təsdiq etdiyi Əsasnaməyə və Zaqafqaziya seyminin 1918 il 7 mart tarixli qanunu ilə
təsdiqlən miş təlimata uyğun olaraq, Azərbaycan ərazisində yaradılmış və fəa liyyət göstərən torpaq komitələri ö z işlərini
düzgün qura bilmədiklərindən kənd əhalisinin etibarını qazana bilməmişdilər. Digər tərəfdən, ö lkədə yaran mış
hakimiyyətsizlik və anarxiya nəticəsində həm dövlət, hə m də mülkədar torpaqları ayrı-ayrı şə xslər tərəfindən zəbt
olunmuşdu. Odur ki, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti xalqın və dövlətin həyatı maraq larına cavab verə b iləcək
torpaq islahatı keçirmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi birinci Höku mət 1918 il iyunun
22-də verdiy i dekret lə Zaqafqa ziya seyminin qəbul et miş o lduğu aqrar qanunun Azərbaycan ərazisində həyata keçirilməsini
dayandırdı. Qərarda deyilird i: 1. Zaqafqaziya seymin in qəbul etdiy i torpaq islahatı haqqında qanunun icrası Müəssislər
Məclisi çağırılana qədər dayandırılsın; 2. İndiyədək hə m xüsusi, həm də dövlət torpaqlarının tutulması halları a radan
qaldırılsın; 3. Torpaq pulu ödənişləri haqqında Höku mətə məru zə təqdim ed ilsin; 4. Torpaq ko mitələrinin yenidən
qurulması və ya ləğv edilməsi haqqında Höku mətə mə ruzə təqdim edilsin. A zərbaycan Cü mhuriyyətin in üçüncü Hökumət
kabinəsinin forma laşmasından sonra (1918, dekabr) ilk çıxış ında Hö ku mət başçısı F.x.Xoyski millətin tərəqqisi üçün ona
siyasi və iqtisadi sərbəstlik verilməsinin zəruriliy ini vurğulad ı. Bu fa kt sübut edir ki, Cü mhuriyyət xadimləri ictima i-iqtisadi
tərəqqinin aqrar məsələn in uğurlu həllindən asılı o lduğunu düzgün qiymətləndirirdilər. Bu məsələ Höku mətin bəyanatında
da xüsusi yer tuturdu. Bəyanatda qeyd olunurdu ki, kəndlilərin və fəhlələrin təmin o lunması qayğısı Höku mətin ən başlıca
vəzifəsi olma lıdır. Torpaq kəndliyə havayı verilmə lidir.
Lakin aqrar islahatın keçirilməsi üçün müvafıq qanun qəbul edilməli id i. Odur ki, qanun layihəsi hazırlamaq üçün
iki istiqa mətdə Parla ment ko missiyası çərçivəsində və