141
dəmə gəldikdə, Azərbaycan ancaq Malta adasında olan türk əsirlərinin azad lığa bura xılacağı halda bu addımı atacağını
bildirmişdi. Qardaş xalqın dar ayaqda olduğu bir vaxtda Sovet A zərbaycanının atdığ ı bu addım Türkiyə Böyük Millət
Məclisində böyük coşğu ilə qarşılanmış və məc lis "Türkiyənin milli namusunu müdafiə etməlı fədakarlığını və
qardaşlığını göstərən sevgili Azərbaycana Hökumət naminə təşəkkürünü bildirmişdir”.
Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri genişlən məkdə id i. Azə rbaycan Atatürkün başçılıq etdiyi istiqlal ordusuna ya-
nacaq və maliyyə vəsaiti ilə tə mənnasız yard ım göstərirdi. Türkün bir dövlət xadimi Nə riman Nə rimanov, digər dövlət
xadimi Mustafa Kamal paşa Atatürkün borc pul almaq üçün yazdığı məktuba belə cavab vermişdi: "Paşam, qardaş qardaşa
borc verməz, əl tutar!”
Azərbaycanla münasibətlərin daim genişlən məsinə qayğı göstərən Atatürk 1921 il oktyabrın 22-də Sovet Azər-
baycanının Türkiyədəki böyük elçisi İbrahim Əb ilovu ço x böyük ehtiram və səmimiyyətlə qarşılamış, səfirin etimad-
naməsini qəbul etdiy i mərasimdə de mişdir: "...Azə rbaycan türklərinin qardaşlıq salamını qardaşcasına qəbul etdiyim
üçün bəxtiyaram... Rumeli və Anadolu xalqı azəri qardaşlarının qəlbinin öz qəlbləri kimi çarpdığını bilirlər... Azəri
türklərinin dərdləri öz dərdlərimiz və sevincləri öz sevinclərimiz olduğu üçün onların hür və müstəqil olaraq yaşamaları
bizi həddindən artıq sevindirir...”. Atatürk Ankarada Azərbaycan böyük elçiliyin in açılışı mərasimində çıxış edərkən Sovet
Azərbaycanının Türkiyə-Rusiya dostluq əlaqələrindəki mühüm roluna bir daha işarə edərək onun Türkiyənin "digər dostları
ilə təmas nöqtəsində bulunduğunu" vurğulamışdı. Atatürk Azərbaycan səfirinə xüsusi səmimiyyət göstərmiş və özünün
Rusiya ilə bağlı bütün qəbullarında onun iştirakını tə min et mişdir.
Cənubi Qafqazı ə lə keçirmiş bolşevik rejimi də, öz növbəsində, Atatürkün bu bölgə ilə, xüsusilə Azərbaycanla bağlı
siyasətini diqqətlə izləyirdi. Elə buna görə də Moskva Atatürkün Cənubi Qafqaz respublikaları ilə ayrı-ayrılıqda ikitərəfli
müqavilələr bağlamaq planlarına ciddi müqavimət göstərdi. Nəticədə, 16 mart 1921 ildə Moskvada Sovet Rusiyası ilə Türkiyə
arasında "dostluq və qardaşlıq" anlaşması imzalandı. Bununla, sovet-bolşevik rejiminin tələbi ilə Türkiyə ilə Azərbaycan
arasında Qərbi A zərbaycan torpaqları hesabına bir erməni dövlətinin yaradılması rəsmi olaraq hər iki dövlət tərəfindən
təsdiqlən miş oldu.
Atatürk Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsi ilə bağlı erməni iddialarının diplo matik vasitələrlə dəf edilməsi sahəsində də
çox mühüm rol oynamışdır. Atatürk hələ qurtuluş savaşına başladığı ilk aylarda Naxçıvanın tanınmış adamları ilə əlaqə
saxlamış, Naxçıvan nü mayəndələrin in Ərzuru m konqresinə (1919, 23 iyul - 7 avqust) qatılması üçün ciddi səylər göstərmişdir.
Atatürkün Naxçıvan məsələsindo tutduğu prinsipial mövqe nəticəsində Türkiyə ilə Ermənistan Respublikası arasında
bağlanmış Gü mrü müqaviləsinə (1920, 2 dekabr) əsasən, Ermənistan Naxçıvan mahalına
142
olan əsassız iddia larından əl çəkməyə məcbur o ldu, müasir Na xç ıvan Muxtar Respublikasının ərazisi formalaşdırıldı
və bu ərazi, yerli idarəçilik yaradılmaqla , müvəqqəti olaraq Türkiyənin himayəsi a ltına keçdi.
Dahi siyasətçi Türkiyənin Na xç ıvan məsələsi ilə bağlı xaric i siyas ət xəttini Gü mrü müqaviləsindən sonra da davam
etdirdi. 1921 ilin fevralında RSFSR ilə diplo matik danışıqlar aparmaq üçün xaric i işlər naziri Yusif Ka ma lın başçılığı ilə
Moskvaya yola düşən Türkiyə diplo matlarına Atatürk ciddi surətdə tapşırmışdı: "Naxçıvan - tiirk qapısıdır. Bıınu xüsusi
nəzərə alaraq, əlinizdən gələni ediniz". Martın 16-da iki dövlət arasında imza lanmış "dostluq və qardaşlıq" müqaviləsinə
əsasən Naxçıvan vilayəti mu xtar ərazi kimi A zərbaycanm himayəsi altına keçdi. Mu xtar ərazin in sərhədləri müəyyən edildi
və şərt qoyuldu ki, A zərbaycan Na xçıvana olan himayə hüququnu heç bir üçüncü dövlətə güzəştə gedə bilmə z. Moskvada
aparılan danışıq ların uğurla nəticələn məsində Nəriman Nərimanovun tapşırığı ilə hərəkət edən Behbud ağa Şahtaxtinski
(Azərbaycan Sovet Sosialist Rcspublikasının Rusiya Sovet Sosialist Respublikasında fövq əladə nü mayəndəsi) mühüm rol
oynadı. Moskva müqaviləsində Naxçıvan barədə əldə olunmuş razılığı 1921 il oktyabrın 13-də A zərbaycan, Ermən istan və
Gü rcüstan sovet sosialist respublikaları ilə Türkiyə arasında RSFSR-in iştirakı ilə bağlan mış Qars müqaviləsi də təsdiq etdi.
Naxçıvan, qəti olaraq, A zərbaycanın himayəsi altında mu xtar əraziyə çevrildi.
Atatürk, həmçinin Azərbaycan SSR-in Türkiyədəki səfıri İbrahim Əbilovu Ankarada qəbul edərkən Azərbaycanın
öz milli hüdudları daxilində, o cümlədən Naxçıvan mahalında azad və müstəqil yaşaması üçün Türkiyənin bütün tədbirləri
görəcəyi barədə bir daha, təminat vermişdi. Atatürkün ardıcıl və ciddi səyləri sayəsində Türkiyənin Naxçıvan məsələsində
yeritdiyi prinsipia l xa rici siyas ət xətti və bunun nəticəsi olan Moskva və Qars müqavilə ləri istər sovet dövründə, istərsə də
ondan sonra bu qədim A zərbaycan torpağının məh z A zərbaycanın tərkibində qalması üçün mühüm beynəlxa lq hüquqi
təminat rolu oynamışdır. Hə min müqavilə lər bu gün də öz əhə miyyətini sa xla maqdadır.
20 yüzilliy in 90-cı illərində ağır b lokada şəraitinə düşmüş Naxçıvan üçün yeni təcavüz təhlükəsi yarananda
Azərbaycan xa lqının böyük oğlu Heydər Əliyev Moskva və Qars müqavilə lərinin şərtlə rindən məharətlə istifadə etdi.
Daşnakların Naxçıvanla bağlı yeni p lanları da baş tutmadı.
Böyük Atatürkün əziz xatirəsi Azərbaycanda həmişə ehtiramla yad edilir. A zərbaycan xalqın ın dahi oğlu Heydər
Əliyev ö zünün müvafiq çıxışlarında Atatürkə yüksək q iy mət vermişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər
Əliyevin 2001 il 9 mart tarixli sərəncamı ilə Azərbaycanda Atatürk mərkəzi yaradılmışdır. Azərbaycan Res-