153
problemlə rin həllində əsas çıxış yolu olduğunu vurğuladı. De kabrın 17-də keç irilən ic lasda əsas müza kirə Mə mməd Həsən
Hacınskinin qald ırdığı Cənubi Qafqaz Respublikaları Konfederasiyası məsələsinin konfransın gündəliyinə çıxarılması
ətrafında getdi. Erməni nü mayəndə heyəti bu məsələdə hökuməti tərəfindən səlahiyyətli olmadığın ı, lakin konfederasiya
məsələsini prinsipcə dəstəkləyə biləcəklərini bəyan etdi. Konfederasiya məsələsi A zərbaycan tərəfindən ü mu mi iclasda da
irə li sürüldü. Ermən i nümayəndə heyəti bu təklifi dəstəklədi. Nət icədə, müvafiq qətnamə qəbul edilməsi qərara a lındı.
Hə min məsələnin növbəti Tiflis konfransının mü zakirəsinə çıxa rılması və hazırlan ması üçün Cənubi Qa fqaz respublika ları
hökumətlərinə müvafiq təklif verilməsi nəzərdə tutuldu. Ərazi məsələsinə gəldikdə, bu məsələnin mü zakirəsi 17 dekabr
iclasında da baş tutmamış, növbəti iclasa saxlanılmış, məhkəmə-hüquq münasibətlərinə və konsulluq agentliklərin in təsis
edilməsinə dair məsələlərin isə konfransın gündəliyinə salın ması qərara alın mışdı. Fətəli xan Xoyskin in s ədrlik etdiy i 19
dekabr iclasında konfederasiya məsələsinə yenidən önəm verilmiş, konfransın sonuncu - 21 dekabr tarixli iclasında tərəflər
arasında əvvəlki iclaslarda razılaşdırılmış formada əlavə məsələlər mü zakirəyə çıxarılmışdı. Ərazi, qaçqınlar, ticarət və
dəmir yolla rına da ir müqavilə lərin bağlan ması məsələ lərinə ə lavə olaraq, hər iki respublika vətəndaşlarının məhkə mə -hüquq
münasibətlərinə dair, həmçin in, A zərbaycan və Ermənistanın mü xtəlif şəhərlərində konsulluqların təsisi məsələləri də
konfransın gündəliyinə daxil edilmişdi.
Konfrans Bakıdakı işini yekunlaşdıraraq, konfederasiya məsələsi ilə yanaşı,qalan məsələlərin də müzakirəsini Tiflis
konfransına keçirməyi qərarlaşdırdı (bax Zaqafqaziya konfransı). Konfrans bəyan etdi ki, hər iki respublika arasında hərbi
əməliyyatlar dayandırılmalı və bütün mübahisəli məsələlər sülh yolu ilə həll olun malıd ır. Ümu miyyətlə isə, konfrans iki
dövlət arasındakı gərg in münasibətlərə heç b ir aydınlıq gətirmədi, mübahisəli sərhəd-ərazi məsələlərinin, o cü mlədən
Zəngəzur proble minin hə llində ə mə li addımlar at mad ı, tərə flər a rasındakı ziddiyyətləri hə ll edə bilməyərək, işini yarımçıq
dayandırdı.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), Внешняя политика (документы и материалы) , Б., 1998
;
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика . Документы и материалы (1918-1920), Б., 1998;
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c,5,
B., 2001;
AZƏRBAYCAN-ERMƏNĠS TAN SAZĠġ Ġ (1919) - noyabrın 23-də Tiflisdə imzalan mışdır. Cənubi Qafqazda
müstəqil respublikalar yarandıqdan sonra qarşıda ərazi-sərhəd məsələlərin in həll edilməsi məsələsi dururdu. Ermənistan
Respublikası istər A zərbaycana, istərsə də Gürcüstana qarşı ərazi iddiaların ı təcavüzkarlıq və etnik təmizləmə siyasəti ilə
həyata keçirməyə çalışırd ı. 1919 ilin payızında Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddia ları daha kəskin şəkil ald ı.
Azərbaycan Höku mətin in dövlətin ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün həyata keçirdiyi tədbirlər ermən ilə rin hərb i-dip lo matik
fəaliyyətini puça çıxard ı. A BŞ-ın və İngiltə rənin Qafqa zdakı nü mayəndələri bölgədə hərbi vəziyyətin kəskin ləşməsinin
Paris sülh konfransının işinə maneçilik göstərəcəyi barədə narahatlıqlarını A zərbaycan və Ermənistan hökumət başçılarına
bildirdilər. ABŞ nümayəndəsi C.Rey tərəflər arasındakı mübahis əli məsələ ləri dinc yolla həll et mə k üçün Tiflisdə konfrans
keçirilməsin i təklif edird i. Noyabrın 20-22-də Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan hökumət başçıları Nəsib bəy Yusifbəyli
və A.Xatisyanın başçılığı ilə nü mayəndə heyətlərinin görüşləri keç irild i. Noyabrın 23-də isə vasitəçi-tə minatçıla r olan
müttəfıqlərin Qafqazdakı A li ko missarının müavini C.Rey və Gürcüstanın xarici işlər naziri Y.Gegeçko rin in iştirakı ilə
tərəflə r arasında saziş imza landı.
Saziş beş maddədən ibarət idi: 1-ci maddəyə görə, Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri baş verən toqquşmaları
dayandırmağı və yenidən silah gücünə əl atmamağı öhdələrinə götürürdülər; 2-ci maddə ilə tərəflər Zəngəzura gələn
yolların düzəldilməsi və açılması, bu yollarda hərəkətin təhlükəsizliy i üçün təsirli tədbirlər görülməsinə razılaşırdılar; 3-cü
maddədə tərəflər, sərhədlər haqqında məsələlər də da xil olmaq la, bütün mübahis ələri d inc yolla həll et məyi öhdələrinə
götürürdülər. Dinc yolla razılığa gəlmək mü mkün olmad ıqda, hər iki tərəf A merika polkovniki Rey i münsiflər məh kəməsi
sifəti ilə bitərə f şə xs kimi qəbul edir və onun qərarla rın ı məcburi yerinə yetirməyə ra zılaşırdılar; 4-cü maddədə noyabrın 26-
da Bakıda Azərbaycan -Ermənistan konfransının keçirilməsi qərara alınırd ı; 5-ci maddə sazişi imzalandığ ı gündən qüvvədə
sayır və parlamentlərin təsdiqindən sonra hüquqi qüvvəyə mindiyini təsbit edirdi. Lakin real tarixi faktlar göstərdi ki,
Ermənistan bu sazişlə ü zərinə düşən öhdəlikləri yerinə yetirmədi. Erməni tərəfinin günahı ü zündən noyabrın 26-da
keçirilməsi nəzərdə tutulan Azərbaycan - Ermən istan konfransı yalnız dekabrın 4-21-də baş tutdu. Bu konfransda da əməli
qərarların qəbul ed ilməsi mü mkün olmad ı. 1920 ilin apre lində Cənubi Qa fqaz dövlətlərinin Tiflisdəki konfransı za ma m
aparılan mü zakirələr də müsbət nəticə vermədi.
Azərbaycanda Aprel işğalının (1920) həyata keçirilməsi ilə 1919 il A zərbaycan - Ermən istan sazişi əhə miyyətini
itirdi.
Əd: Nəsibzadə N., Azerbaycanın xarici siyasəti (1918-1920); B., 1996; Musayev İ., Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr), 3
hissədə, 1-ci hissə, B., 2003.
AZƏRBAYCAN-GÜRCÜSTAN HƏRBĠ-MÜDAFĠƏ SAZĠġ Ġ (1919) - Denikin qoşunların ın təcavüzü təhlü-
kəsinə qarşı iki respublika a rasında qarşılıq lı müdafiə haqqında 1919 il iyunun 16-da Tiflisdə imza lan mış sənəd. Sazişi
Azərbaycan tərəfdən xarici işlə r na ziri Mə mməd Yusif Cəfə rov, hərbi na zir Sə məd bəy Mehmandarov, Baş ərkan i-herb
(qərargah) rə isi general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç, Gürcüstan tərəfdən xa ric i işlər na ziri Y.P.Gegeçkori, hərbi na zir
N.Ramişvili, hərbi nazirin müavini general-mayor Gedevanov və general Odişelid ze üç il