[]

74 

 

bir qis mi uzaq ġimala sürgün olunmuĢdu. Partiyanın lideri  Q.Qarabəyli isə sovet dövründə bir neçə dəfə həbs 

edildi,  1920  ildə  əvvəl  So lovki  həbs  düĢərgəsinə  (Rusiyanın  Arxangelsk  vilayəti),  sonra  isə  Səmə rqəndə  sürgün 

olundu.  1937  ildə   yenidən  həbs  olunaraq,  Kolımaya  (Maqadan  vilayəti)  göndərildi,  10  ildən  sonra  Sə mərqəndə 

qayıdaraq, 1953 ildə orada vəfat etdi. 

Əd.:  GöyuĢov  A.,  Azərbaycanda  ittihadçılıq,  B.,  1997; Azərbaycan  Cümhuriyyəti (1918-1920),  B., 1998;  Rəsulzadə  M.Ə.,  Azərbaycan 

Xalq  Cümhuriyyəti,  B.,  1990;  Məmmədzadə  M.B.,  Milli  Azərbaycan  hərəkatı,  B.,  1992;  Азербаиджанская  Республика.  Страницы  истории 

1918-1920, Б., 1994; Балаев А., Азербаиджанское национальное движение в 1917-1918 гг., Б., 1998. 

 

"ĠTTĠHAD" FRAKS ĠYAS I - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentində "Ġttihad" partiyasını təmsil edən 

fraksiya. Pa rla mentdə  11 deputatla təmsil olunurdu:  Qarabəy  Qarabəyli, M ir  Yaqub Mehdiyev, Ka zım Əh məd  (Xan  

Baba)  Mə mmədbəyov,  Bəhra m  bəy  Və zirov,  Sultan məcid  Qənizadə,  Hə mdulla  Əfəndi  Əfəndiyev,  Zeynal  bəy 

Vəzirov, Heybətqulu Məmmədbəyov, Əli bəy Zizikski,  Qara bəy Əliverd ilər,  Əsəd bəy Əmirov. Bitərəflə r qrupunda 

olan  Ġsgəndər  bəy  Axundov  sonradan  "Ġttihad"  fraksiyasına  daxil  olmuĢdu.  "Ġttihad"  fraksiyasının  nümayəndələri 

Parlament  ko missiyaları  arasında  aĢağıdakı  kimi bölünmüĢdülər:  maliyyə-büdcə ko missiyası -  Qara bəy  Əliverd ilər, 

Əli bəy Zizikski; təsərrüfat ko missiyası Heybətqulu   Məmmədbəyov;   redaksiya   ko missiyası Bəhram bəy Vəzirov; 

hərbi  ko missiya  -  Qara  bəy  Qarabəyli;  aqrar  ko missiyası  -  Bəhra m  bəy  Və zirov;  sorğu  üzrə  ko missiya  -  Ka zım 

Əh məd  Məmmədbəyov;  ölkənin  məhsuldar  qüvvələrindən  istifadə  ko missiyası  -  Zeynal  bəy  Vəzirov;  Müəssislər 

Məclisinin  çağırılması üzrə Mərkə zi ko missiya - Əsəd bəy Əmirov, Zeynal bəy Və zirov, Heybətqulu Məmmədbəyov, 

Cə mil bəy Lə mbəranski. 

Parla mentdə "Ġttihad" fraksiyasının rəhbəri Q.Qarabəyli tərə fındən təqdim edilmiĢ bəyannamədə hakimiyyətin 

millətə  mə xsus olması ideyasının gerçəkləĢməsi müsəlmanların istiqlal mübarizəsinin son məqsədi sayılırdı. Bəyanna-

mədə Azə rbaycandakı bütün xalqla rın sülh Ģ əraitində yaĢamalarının tə min olun ması tələb edilirdi. "Ġttihad"çılar fəh lə 

məsələsində  menĢeviklərin  proqra mı  ilə  ç ıxıĢ  edərək,  fəhlə lərin  səadətini  təmin  et məyə  səy  göstərəcəyini  vəd  edir, 

aqrar  məsələdə  isə  torpağın  pulsuz  olaraq   kəndlilərə  paylan ması  təklifin i  irə li  sürürdü.  Onlar  ma liyyə  sahəsində 

mütərəqqi gəlir verg isinin tətbiqin i, digər verg ilərin  isə ləğvin i tələb edirdilər. "Ġttihad" fraksiyası ibtidai məktəblərdə 

ümu mi və icbari təhsilin bərqərar edilməsinə, məktəblərin milliləĢdirilməsinə tərəfdar olduğunu bildirirdi. 

"Ġttihad" fraksiyası Parlamentin, əsasən, sağ cinahını təĢkil edirdi. Bu fraksiya ölkədə siyasi üstünlüyə malik 

milli de mokratik cərəyana qarĢı sərt mü xa lifət  mövqeyində durur və 1919  ilin dekabrınadək  Höku mət  kabinetlə rinin  

formalaĢmasında  iĢtirakdan  imtina  edirdi.  "Ġttihad"  fraksiyası  Hökumətə  etimad  göstərməyənlərin  öncüllərindən  idi. 

1919  ilin yanvarında "Ġttihad" fraksiyası neft  möhtəkirliy inə qarĢı  mübarizə barədə,  1918  ildə tədarük olun muĢ taxıl 

məhsulunun talan edilməsi və H.Z.Tağ ıyev fabrikində bez satıĢı ilə bağlı qanunsuzluqlar haqqmda üç bənddən ibarət 

sorğu ilə Höku mətə  müraciət etmiĢdi.  Fraksiyanın rəhbəri Q.Qarabəyli bu məsələlərin nizamlan ması üçün xüsusi mü-

Ģavirə çağırmağ ı təklif etmiĢdi. Sorğularla əlaqədar  Höku mət üzv lərinin, hətta Hökumət baĢçısı Fətəli  xan  Xoyskinin 

Parlament qarĢısında çıxıĢ larında verdiyi cavablarla hesablaĢmayan Qarabəyli ö z  fraksiyası adından Hökumətin iza-

hatını qeyri-qənaətbəxĢ saydığını bild irib ona etimadsızlıq göstərilməsi tələbin i irəli sürmüĢdü. 

Müzakirələr  nəticəsində  aydın  olmuĢdu  ki,  Höku mətə  tam  etimadsızlıq  göstərilməsini  yalnız  "Ġttihad" 

partiyası tələb edir. "Ġttihad" fraksiyası Parlamentdən yeni Höku mət kab inəsinin təĢkil o lun ması tapĢırığ ını alan  Nəsib 

bəy Yusifbəylinin na mizədliyin i də müdafiə et mə miĢdi. 

Bununla belə, "Ġttihad" da yeni kabinetə daxil olmaq ehtima lını nə zərdən keç irird i.  O,  rus-slavyan və erməni 

fraksiyaları  istisna  olmaqla,  Ä zərbaycanın  müstəqilliy i  ideyasını  müdafıə  edən  bütün  partiyaların  Parlament 

mə rkə zin in yaradılmasını təklif et miĢ və bildirmiĢdi ki, ə ks təqdirdə "Müsavat‖-sosialist  mərkəzi adlandırılan  mə rkə z 

(əgər bu baĢ tutarsa) ölkəni səhvlərdən və  mü xalifətdən  xilas edə b ilməyəcək.  1919 ilin sentyabrında da höku mətə 

etimad  məsələsi irəli sürülərkən "Ġttihad" fraksiyası qəti və açıq Ģəkildə buna qarĢı çıxmıĢdı. "Ġttihad" yeni hökumətin  

―Müsavat‖'  və  "Ġttihad"  fraksiyaları,  həmçin in  bitərəflər  b loku  əsasında  formalaĢdırılmasını  təklif  edirdi.  1919  ilin 

oktyabrında  "Müsavat"  fraksiyası  bitərəflərlə  b ir  fraksiyada  birləĢdikdən  sonra,  kabinetin  tərkibi  məsələsi  təkrar 

mü zakirə olunarkən "Ġttihad" "Müsavat‖ ın daxili və  xarici siyasət taktikası ilə prinsipial  ixtilafda olduğuna görə, yeni 

Höku mətin  tərkib ində iĢtirakdan imtina etməyi qərara aldı. Bununla yanaĢı, N.Yusifbəylini bitərəf hökü mət yaratmağa 

qadir olmayan məhdud partiya lideri hesab etdiyini bildirən "Ġttihad" onun təĢkil etdiyi hər hansı hökumətə etimadsızlıq 

göstərilməsi  haqqında  qərar  qəbul  etdi.  1919  ilin  dekabrında  yeni  Hökumət  kabinetinin  formalaĢdırılması  zamanı 

"Ġttihad"dan 2 nəfər koalisiyaya daxil edildi. Həmid bəy ġahtaxtinski xalq təhsili və dini etiqad naziri (1920 il martın 5-

dən 30-də k Nurmə mməd ġahsuvarov), Sultan məcid Qənizadə dövlət nəzarətç isi oldu. 

"Ġttihad" partiyası yeni Hö ku mətdə iki nazir vəzifəsi alsa da,  fraksiyanın lideri  Q.Qarabəyli, ö z "ənənəsinə" 

sadiq  qalaraq,  Höku mətin  proqra mını  kəskin  tənqid  edirdi.  O,  dövlət  mə murla rın ı  rüĢvətxorluqda,  vəzifədən  sui-

istifadədə  ittiha m  e miĢ,  "respublika  qə zala rını  ta ma milə  yaddan  çıxaran"  Xalq  Maarifi  Nazirliyini  is ə  kəskin  tənqid 

atəĢinə  tutmuĢdu.  ―Müsavat‖  partiyası  "ittihad"çıların  müqavimət ini  neytrallaĢdırmaq  niyyəti  ilə  onlara   koalisiya 

təklif  et miĢdi.  "Ġttihad"  Hökumətə  da xil  o lmaq  təklifı  müqabilində  üç  Ģərt  irəli  sürmüĢdü:  1)  bütün  müs əlman  

partiyalarının koalisiyasına riayət olunsun; 2) daxili iĢlər naziri  portfeli   Məmməd  Həsən  Hacınskiyə  verilsin; 

 

 

 

 

 

 

---