53
əhalinin sayı 115155 nəfər o lmuĢdu. Bunun
nəticəsində əhali arasında azərbaycanlıların sayı aza laraq
71,3% -dən 43,3%-ə düĢmüĢ, ermənilərin sayı isə artaraq
28,7% -dən 56,7%-ə çat mıĢdı.
1840 il 10 apre l qanununa əsasən, "Ermən i
vilayəti" ləğv edilmiĢ, onun tərkibinə da xil olan Ġrəvan və
Naxçıvan əyalətləri qəzaya çevrilərək, Gü rcü-Ġmereti
quberniyasına qatılmıĢdı. Çar I Nikolayın fərmanı ilə
1849 il iyunun 9-da keç miĢ "Erməni vilayəti" və
Aleksandropol (Gü mrü) qəzası əsasında Ġrəvan
quberniyası
yaradıldı.
Bə zi
inzibati-əra zi
dəyiĢikliklə rindən sonra quberniya Ġrəvan, Aleksan-
dropol, Eçmiəd zin, Naxçıvan, Novobayazid, ġərur-
Dərələyəz, və Sürmə li qəza larına bölündü. Ġrəvan
quberniyasının ərazisi 23194,79 kv.verst (1 verst = 1,0668
k m) idi. 1917 il Qafqaz təqvimin in mə lumat ma görə,
quberniyada 1120242 nəfə r əhali yaĢayırdı. Hər k v.verstə
48,3 nəfər düĢürdü. Quberniya əhalisinin 589125 nəfə ri
(52,6%) kiĢi, 531117 nəfəri (47,4%) qadın, 1014868
nəfəri (90,6%) yerli sakin lər, 105374 nəfə ri (9,4%)
müvəqqəti yaĢayanlar idi. Çarizmin Ġrəvan quberniyası
əhalisinin etnik tərkibin i ermənilərin xeyrinə dəyiĢdirmək
siyasəti Türkmənçay müqaviləsindən sonra ardıcıl
surətdə
həyata
keçirilmiĢdi.
Ermənilərin
Ġrəvan
quberniyasına köçürülməsi 1877-78 illər Rusiya-Türkiyə
müharibəsi dövründə, 19 əsrin 90 illərində və 20 əsrin
əvvəllərində də ardıcıl o laraq davam etdirilmiĢdi. Bütün
bunlara baxmayaraq, Ġrəvan quberniyasında azərbaycanlı
əhalinin xüsusi çəkisi həmiĢə yüksək olmuĢdur. 1917 il
Qafqa z təqviminin mə lu matına görə, 100 ildən ço x da-
vam edən soyqırımla rına və deportasiyalara baxmayaraq,
azərbaycanlıların sayı 373582 nəfər (33,35%) idi. Ermə-
nilərin sayı isə qeyd olunan köçürmələr nəticəsində
669871 nəfərə (59,8%) çatdırılmıĢdı. Ġrəvan quberniya-
sındakı 5 Ģəhərin (Aleksandropol, Na xç ıvan, Novobayazid, Ordubad, Ġrəvan) birlikdə əhalisi 132559 nəfər (11,83%) idi.
Əhalinin qalan hissəsi - 967683 nəfər (88,17%) isə qəzalarda, o cü mlədən Ġrəvanda (154331 nəfər), Naxçıvanda (122208),
Sürməlidə (104791), ġərur-Dərələyəzdə (90250) yaĢayırdı. Azərbaycanlılar bütün Ģəhər əhalisinin 18,9%-ni (25044 nəfər),
qəzaların əhalisinin isə 35,3% -ni (348538 nəfə r) təĢkil edird i.
Ġrəvan quberniyasının iqtisadiyyatında əsas yeri kənd təsərrüfatı tuturdu. Quberniya torpaqlarının 70,1%-i xəzi-
nəyə, 25,6%-i mü lkədarlara mə xsus idi. Birinc i dünya müharibəsi nəticəsində yaranmıĢ Ģəraitə görə (iĢ heyvanlarının
səfərbərliyə a lın ması, əhalinin a rxa cəbhə iĢlərinə cəlb ed ilməsi və i.a.) əkin sahələri üçdə bir qədər aza lmıĢdı.
Ġrəvan quberniyası Qq fqaz cəbhəsi və Qafqaz ordusunun yaxın arxa cəbhəsi idi. Quberniyanın Ġrəvan, A lek-
sandropol, Naxçıvan və b. qəzalarında ehtiyat hissələr və könüllü dəstələri yerləĢdirilmiĢdi.
Fevral inqilab ı (1917) nəticəsində çarizmin devrilməsi xəbəri Ġrəvan quberniyasına martın əvvəllərində çatdı.
Quberniyada Müvəqqəti hökumətin yerli hakimiyyət orqanlarının formalaĢdırılmasına baĢlandı. Martın 14 (27)-də təĢkil
olunan Quberniya Ġcraiyyə Komitəsi özünü Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin (rusca OZAKOM - Osobıy Zakavkazskıy Komitet)
yerli o rqanı elan etdi. Qəzalarda da icraiyyə ko mitələri yaradıldı. Müvəqqəti hökumət tərəfındən Ġrəvan quberniyasına və
qəzalara ko missarlar təyin edildi.
Fevral inqilab ından (1917) sonra Ġrəvan quberniyasında sovetlər də yaran mağa baĢladı. Martın 8 (21)-də A leksan-
dropolda əsgər, sonra isə fəhlə deputatları sovetləri meydana gəldi. Hə r iki sovet tezliklə birləĢdi. Ġrəvan Ģəhərində də
martın 12 (25)-də əsgər, apreldə isə fəhlə deputatları sovetləri yarandı. Mart ayı ərzində Ġrəvan quberniyasının Ģəhərlərində
sovetlər təĢkil olundu. Hə m Müvəqqəti höku mətin ye rli orqanlarında, hə m də sovetlərdə daĢnaklar üstünlüyü ələ a ldılar.
1917 il sentyabrın sonlarında daĢnaklar Tiflisdə "Erməni milli müĢavirəsi" çağ ırdılar. MüĢavirədə erməni milli Ģurası (sədr
A.Aqaronyan) təĢkil ed ildi. Ġrəvan Ģəhərində və quberniyamn qə za larında da milli Ģurala rın təĢkil olunmasına baĢlandı.
Erməni milli Ģurası Ġrəvan quberniyasının azə rbaycanlı əhalisinə qarĢı soyqırım siyas ətinin hazırlan ması və həyata
keçirilməsi, Osman lı imperiyasında ermənilərin pozuculuq fəaliyyətinin təĢkili, Qafqaz cəbhəsində vuruĢmaqdan ötrü
erməni korpusunun komp -
54
lekt ləĢdirilməsi üçün tədbirlə r görməyə baĢladı. Oktyabr çevriliĢindən (1917) sonra yaradılan Zaqafqaziya komissar-
lığı [1917, 15 (28) noyabr] hakimiyyətini Ġrəvan quberniyasına da yaydı. Ġrəvan quberniyasında da
Müəssislər məclisinə
(Rusiya) seçkilərdə daĢnaklar və saziĢçilər qalib gəld ilə r. 1918 ilin 10 (23) fevralında iĢə baĢlayan Zaqafqaziya seymi
Cənubi Qafqazın Rusiyadan ayrılmasını təsdiqlədi (1918, ma rt). Zaqafqaziya Demok ratik Federativ Respublikası elan
olunduqda (1918, 22 aprel) Ġrəvan quberniyası onun tərkibinə qatıldı.
Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası (RSFSR) höku məti Ġrəvan quberniyası və Osmanlı imperiyasında
yaĢayan ermən ilərdən özünün siyasi məqsədləri üçün istifadə etmək xəttin i həyata keçirirdi. 1917 il dekabrın 17 (30)-da
Millətlə rin iĢləri ü zrə xalq ko missarlığ ında erməni iĢləri üzrə ayrıca ko missarlıq yaradılmıĢdı. RSFSR Xalq Ko missarları
Soveti 1917 il dekabrın 27-də (1918,11 yanvar) "Türk iyə Ermənistanı haqqında dek ret" qəbul etdi. Rus hərbi hissələrinin
Qafqaz cəbhəsindən geri çağırılması (1917, dekabr-1918, yanvar) daĢnakların mövqeyini xeyli gücləndird i. Ġrəvan
quberniyasında azərbaycanlılara qarĢı soyqırımı daha da geniĢləndirild i.
Zaqafqaziya seyminin dağılmasından sonra (1918, 26 may) daĢnaklar 1918 il mayın 28-də Tiflisdə Erməni (Ararat)
respublikasının yaran masını elan etdilər. Azərbaycan Milli ġurasının 1918 il 29 may tarixli iclasımn qərarına əsasən, Ġrəvan
Ģəhəri siyasi mərkəz kimi ermənilərə verild i (bax İrəvanın ermənilərə güzəşt edilməsi). Ermənistan Respublikası ilə
Osmanlı dövləti arasında bağlanmıĢ 1918 il 4 iyun tarixli Batum müqaviləsinə əsasən, Sürməli qəzası, A leksandropol,
ġərur, Eçmiədzin və Ġrəvan qəzalarının böyük bir hissəsi Osmanlı dövlətinə keçd i. Ġrəvan quberniyasmın ərazisin in üçdə bir
hissəsindən azı Ermən istanın əlində qa ldı. La kin Birinci dünya müharibəsində Osmanlı dövlətinin məğlubiyyəti [Mudros
barışığı (1918)] onun bu torpaqlarda möhkəmlən məsinə imkan verməd i. Azərbaycanın Xalq Cü mhuriyyəti də Ġrəvan
qubeniiyasının tərkib inə da xil o lan əra zilə rində hakimiyyətinin bərqərar ed ilməsində çətinliklərlə ü zləĢdi. Bundan istifadə
edən daĢnak hökuməti Ġrəvan quberniyas ında geniĢ miqyas lı soyqırımı həyata keçirdi. 1917 ilin fevralından 1918 ilin
martına qədərki dövrdə Ġrəvan quberniyasında 200 azərbaycanlı kəndi dağıdılmıĢ, 135 min nəfərdən ço x əhali doğma
torpaqlarından qovulmuĢ və ya məhv ed ilmiĢdi. Erməni (Ararat) respublikası qurulduqdan sonra azərbaycanlılara qarşı
soyqırımı dövlət siyasətinə çevrildi. Amerika alimləri Castin və Karo lin Makkertilərin məlu matıma görə, qarĢıdurmanın
sonunda (1920 il nəzərdə tutulur) Ġrəvan quberniyasında 180000 müs əlman, ya xud quberniyanın müsəlman əhalisinin üçdə
ikisindən ço xu ya öldürülmüĢ, ya da qaçqın düĢmüĢdü.