61
sərhədləri məsələsinə dair erməni milli Ģurası ilə apardıqları
danıĢıqların nəticələri barədə məruzə etmiĢdir. Xoyski
mə ruzəsini Erməni federasiyasının yaradılması üçün onlara
siyasi mərkə z la zım o lduğunu, Aleksandropolun (Gü mrü)
Türkiyəyə keçməsindən sonra belə mərkəzin yaln ız Ġrəvan ola
biləcəyi haqqında mə lumat verdikdən sonra Ġrəvamn
ermənilə rə güzəĢtə gedilməsinin zəruri olduğunu bildirmiĢdir.
Xəlil bəy Xasmə mmədov, Mə mməd Yusif Cəfə rov, Əkbər
ağa ġey xülislamov, Məhəmməd Məhərrəmov bu məsələ ü zrə
çıxıĢ edərək, Ġrəvanın ermənilərə güzəĢtini tarixi zərurət,
labüd bədbəxtlik adlandırdılar. Bu məsələ üzrə səsvermə
nəticəsində 28 ġura ü zvündən 16-sı Ġrəvanın güzəĢt
edilməsin in lehinə, 1 nəfər ə leyhinə səs vermiĢ, 3 nəfər bit-
ərəf qalmıĢdır (protokolda belə göstərilmiĢdir). Beləliklə,
Azərbaycan Milli ġurası Ġrəvanın Ermənistana güzəĢtə
gedilməsi haqqında qərar qəbul etmiĢdir. Azərbaycan Cü m-
huriyyəti Hökumətinin baĢ naziri Fətəli xan Xoyski mayın 29-
da xarici iĢlər naziri Məmməd Həsən Hacınskiyə yazırdı: "Biz
ermənilərlə
bütün miibahisələrə son qoyduq, onlar
ultimatumu qəbul edəcək və muharibəni qurtaracaqlar. Biz
İrəvanı onlara güzəştə getdik". Milli ġuranın iyunun 1-də
keçirilən iclasında həmin məsələyə yenidən baxılaraq, bu
qərara protest elan edildi. Onu ġuranın Ġrəvandan olan 3 üzvü
imzalamıĢdı. Milli ġura protesti müzakirə olun madan iclas
protokoluna əlavə et məyi qərara a ldı. Ġrəvanın ermənilərə
güzəĢt olunması haqqında qərarın qəbul edilməsi, onun
əsaslandırılması üçün gətirilən bütün dəlillərə baxmayaraq,
siyasi cəhətdən tama milə səhv addım idi. Erməni höku məti
Tifiisdən Ġrəvana köçdükdən sonra Ġrəvanda və Azərbaycanın
digər tarixi torpaqla rında a zərbaycanlılara qarĢı soyqırımı
törətdi. Ġrəvan azərbaycanlıları həm daĢnak (1918-20), həm də
Sovet (1920-91) höku mət inin məqsədyönlü qırğın və
deportasiya siyasətinə məru z qaldı, Ġrəvanda azərbaycanlılara
mə xsus maddi mədəniyyət abidələri dağıdıldı, onla rın
erməniləĢdirilməsi tədbirləri həyata keç irild i. 1980 illə rin
sonlarından baĢlayaraq azərbaycanlılar Ġrəvan Ģəhərindən
tama milə ç ıxa rıldı.
Əd.: Fətəli Xan Xoyski.
Həyat və fəaliyyəti
(sənəd və
materiallar).B.,1998;
Азербаиджанкой
Ресбулики
Дакумерты и материалы. 1918-1920
гг., Б., 1998; Köçərli T. Qarabağ, B.,
2002.
ĠS GƏNDƏROV Ağalar MəĢədi Abbasqulu oğlu (sentyabr, 1899, ġamaxı - ?) -
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla mentinin xüsusi qərarına (ba x Xaricə təhsil almağa
göndərilən azərbaycanlı tələbələr haqqında qərar) əsasən, dövlət hesabına ali təhsil almaq
üçün xaricə göndərilmiĢ tələbələrdən biri. ġamaxı realnı məktəbini b itirmiĢdir (1918).
Parla mentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, təhsilini kimya sahəsində davam
etdirmək üçün Berlin Universitetinə (Alman iya) göndərilmiĢdir. A zərbaycanda sovet
hakimiyyəti qurulduqdan sonra xa ricdə dövlət hesabına təhsil alan a zərbaycanlı tə ləbələrin
vəziyyətini öyrənən
62
Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923-25 illər üçün mə lu matında onun təhsilinin bit məsinə 1 il qald ığı göstərilird i.
Sonrakı taleyi barədə məlu mat aĢkar o lunmamıĢdır.
ĠS LAMÇILIQ - islam birliy inə, onun əxlaq i-etik p rinsiplərinə əsaslanan ideya-siyasi cərəyan. Ġlk vaxtlar ittihadi-
isla m (ərəb dilində "itt ihad", yəni "birlik", "həmrəy lik" və isla m sözlə rindən) adlanırdı. Antiisla m mövqedə duran siyasi və
ideoloji qüvvələr onun mütərəqqi mah iyyətini təhrif edərək, mü rtəce damğa vurmuĢ, panislamizm ideya-siyasi cərəyanı
kimi təqdim et miĢlər. Ġsla mın meydana gəlməsi bəĢər tarixində mütərəqqi hadisə oldu. Dünyanın bir sıra ölkəlorində onun
yayılması və hakim mövqeyə keçməsi ilə islam ölkələri və onları b irləĢdirən islam mədəniyyəti təĢəkkül tapdı. Səlib
yürüĢləri Böyük Coğrafı kəĢflər və müstəmləkə iĢğallarının baĢlanması nəticəsində müsəlman ölkələrinin siyasi və sosial-
iqtisadi inkiĢafın ın ləngiməsi, Qərb dövlətlərin in müstəmləkəsinə çevrilməsi üçün əlveriĢli Ģərait yaratdı. Lakin tədricən
müsəlman ö lkələrin-də milli oyanıĢ baĢlandı. 19 əsrdən müstəmlo kə rejimlərinə qarĢı milli azadlıq hərəkatı geniĢləndi.
Ġttihadi-islam ideyası bu mübarizənin ideoloji cəhətdən əsaslandırılmasında, böyük dövlətlərin, xüsusilə Rusiya
imperiyasının din i-milli ayrı-seçkilik siyasətinə qarĢı müsəlman xalq lanrın həmrəyliyində mühü m ro l oynadı. Ġttihadi-islam
ideya-siyasi cərəyanının banisi böyük A zərbaycan mütəfəkkiri Sey id Cə maləddin Əfqani (1839-97) id i. Əfqaninin ideya-
siyasi baxıĢlan q ısa müddətdə islam ö lkələrində ö zünə xey li tərəfdar tap mıĢ, geniĢ kütlələrin siyasi fəaliyyət proqramına
çevrilmiĢ, müstəmləkəçilər dairəsində əks reaksiya yaratmıĢdı. Ġttihadi-islam nəzəriyyəsi Rusiya müsəlman ları içərisində
də geniĢ yayılmıĢdı. 1897 ildə birinci ü mu mrusiya əhali siyahıyalın masınm ye kunlarına görə, Rusiyada pravoslavlardan
(87,1 milyon, yaxud 76%) sonra, ən çoxsaylı konfessiya müsəlmanlar (13,9 milyon, yaxud 11,9%) idi. A zərbaycanda
Əh məd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, A xund Yusif Talıbzadə, M irzə Əbdürrəhim Talıbov və baĢqaları ittihadi-islam
ideyasının üstünlüklərini qeyd etmiĢdilər. Ə.Ağayevə görə "ittihadi-islam" ideyası üçün islamda əlveriĢli zəmin olmasına
baxmayaraq, o, Əfqaninin zühuru ilə dünya üzü görmüĢdü. Ə.Ağayev və Ə.Hüseynzadə ümu mislam reallığı ilə yanaĢı,
bilavasitə Azərbaycan gərçəkliy ini ö zündə əks etdirən baxıĢla rı ilə itt ihadi-isla mı yeni orjinal müddəala rla
zənginləĢdirmiĢlə r. A zərbaycanda ittihadi-isla m ideyasına osaslanan siyasi partiya və təĢkilatlar da təĢəkkül tapmıĢdı. Ona
görə də Rusiyada islam birliyi ideyasına, onun hər cür təzahürünə qarĢı panislamizm damğası vurulur, əleyhinə amansız
mübarizə aparılırdı. Pravoslav əhaliyə daha geniĢ hüquqlar verilməklə bərabər, müsəlmanlar arasında xristianlığın zorla
yayılması, müsəlmanların hüquqlarının tapdanması kimi vasitələrdən də istifadə edilirdi. Təsadüfı deyildir ki, Rusiyanın daxili
iĢlər naziri P.Stolıp in 1911 il yanvarın 15-də Nazirlər ġurasına "Müsəlman əhalisi arasında panislamizm və panturanizm
təsirinə ə ks təsir tədbirləri haqqında" məru zə təqdim et miĢdi. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti qurulduqdan sonra (1918, 28
may) ölkədə islama qarĢı ayrı-seçkiliyə son qoyuldu, islamçılıq dövlət bayrağında (yaĢıl rəng) və ideologiyasmda rəs mən
təsbit olundu. Bununla yanaĢı, Azərbaycan Milli ġurasının 1918 il mayın 28-də qəbul etdiyi İstiqlal bəyannaməsində
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin " millət, mə zhəb... fərq i gözlə mədən qələ mrovunda yaĢayan bütün vətəndaĢlarına
hüquqi-siyasiyyə və vətəniyyə təmin elədiyi", Cü mhuriyyət "ərazisi daxilində yaĢayan bircümlə millətlərə sərbəstanə
inkiĢafları üçün geniĢ meydan buraxdığ ı" gostərilirdi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin xarici siyasətində bilavasitə dövlət
maraqları üstünlük təĢkil edir, həm islam, həm də xristian dövlətlərlə sülh, dostluq və əməkdaĢlıq münasibətləri
qurulmasına önəm verilirdi. Bo lĢevik Rusiyasımn hərbi müdaxiləsi nəticəsində Azərbaycanda Xalq Cü mhuriyyətinin
devrilməsindən sonra qurulan sovet hökuməti (1920, 28 aprel) ateizmi öz rəsmi ideologiyasının tərkib hissəsi eları etdi.
Ġslamçılığın hər hansı bir Ģəkildə təzähürünə qarĢı mübarizə aparmaq üçün panislanizm uydurması yenidən bərpa olundu.
1920-30 illə rin repressiyaları za man ı pantürkizmlə yanaĢı, panislanizm də A zərbaycanın mütərəqqi ziyalılarını məhv et mək
üçün əsas "ittiham"lardan birinə çevrilmiĢdi. Bir ço x ölkələrdə müsəlman xalqların ın dirçəliĢi və birliy inə qarĢı mürtəce
"panislamizm" baxıĢın ın mü xtəlif formalarından indi də istifadə olunur.
Əd.: Bünyadov Z., Qırmızı terror, B., 1993; GöyüĢov A., Azərbaycanda ittihadçılıq, B., 1997; Qasımov M., Birinci dünya müharibəsi illərində
böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti, B., 2000; Mustafaycv Q., XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda islam ideologiyası və onun tənqidi, R., 1973
Аршаруни А., Габидуллин Ч., Очерки панисламизма и пантюркизма в России, М., 1931, Стенографический отчет заседания отделения
Советского и Зарубежного Востока совместю с обшеством историков-марксиситов по вопросу обсуждения доклада научного сотрудника Аз.
ГНИИ Хулуфлу «Панисламизм как идеология». ГААР., ф. 387, оп. 1, д. 269,
"ĠS MAĠLĠYYƏ" - A zərbaycanın möhtəĢəm memarlıq abidələrindən biri. Bakı Ģəhərin in Ġstiqlaliyyət küçəsində,
indiki Azərbaycan Milli Elmlə r A kademiyası Rəyasət Heyətinin yerləĢdiyi binanın ilkin adı. Ne ft sənayeçisi Musa Nağıyev
binanı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti üçün tikdirmiĢ, həyatdan vaxtsız getmiĢ oğlu Ağa Ġs mayılın xatirəsinə onu
"Ġsmailiyyə" adlandırmıĢdı. Binanın özülü mü lki mühəndis, milliyyətcə polyak olan Ġ.K.PloĢkonun layihəsi əsasında 1908
il dekabnn 21-də qoyulmuĢ, tikintisi is ə 1913 ilin əvvəlində baĢa çatdırılmıĢdır. Venesiya qotikası üslubunda ucaldılmıĢ,
yerli inĢaat materiallarından istifadə olunmaq la, milli ornament və xəttatlıq nü munələri ilə bəzədilmiĢ bina Bakı Ģəhərin in
memarlıq görüntüsünü yaradan on möhtəĢəm tikililərdən birid ir. "Ġsmailiyyə" memarlıq incisi o lmaqla bərabər,
Azərbaycanın istiqla l tarixinə müstəqillik uğrunda mübarizənin əsas qərargahlarından biri, milli məfkurənin forma laĢdığı
mə rkə z kimi da xil o lmuĢdur. 1918 ilin martında erməni-daĢnak quldurlarının törətdiyi soyqırımı nəticəsində təkcə
azərbaycanlıların ö zlə ri qətlə yetirilmir, daha planlı və məqsədyönlü Ģəkildə