74
bir qis mi uzaq ġimala sürgün olunmuĢdu. Partiyanın lideri Q.Qarabəyli isə sovet dövründə bir neçə dəfə həbs
edildi, 1920 ildə əvvəl So lovki həbs düĢərgəsinə (Rusiyanın Arxangelsk vilayəti), sonra isə Səmə rqəndə sürgün
olundu. 1937 ildə yenidən həbs olunaraq, Kolımaya (Maqadan vilayəti) göndərildi, 10 ildən sonra Sə mərqəndə
qayıdaraq, 1953 ildə orada vəfat etdi.
Əd.: GöyuĢov A., Azərbaycanda ittihadçılıq, B., 1997; Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920), B., 1998; Rəsulzadə M.Ə., Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti, B., 1990; Məmmədzadə M.B., Milli Azərbaycan hərəkatı, B., 1992; Азербаиджанская Республика. Страницы истории
1918-1920, Б., 1994; Балаев А., Азербаиджанское национальное движение в 1917-1918 гг., Б., 1998.
"ĠTTĠHAD" FRAKS ĠYAS I - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentində "Ġttihad" partiyasını təmsil edən
fraksiya. Pa rla mentdə 11 deputatla təmsil olunurdu: Qarabəy Qarabəyli, M ir Yaqub Mehdiyev, Ka zım Əh məd (Xan
Baba) Mə mmədbəyov, Bəhra m bəy Və zirov, Sultan məcid Qənizadə, Hə mdulla Əfəndi Əfəndiyev, Zeynal bəy
Vəzirov, Heybətqulu Məmmədbəyov, Əli bəy Zizikski, Qara bəy Əliverd ilər, Əsəd bəy Əmirov. Bitərəflə r qrupunda
olan Ġsgəndər bəy Axundov sonradan "Ġttihad" fraksiyasına daxil olmuĢdu. "Ġttihad" fraksiyasının nümayəndələri
Parlament ko missiyaları arasında aĢağıdakı kimi bölünmüĢdülər: maliyyə-büdcə ko missiyası - Qara bəy Əliverd ilər,
Əli bəy Zizikski; təsərrüfat ko missiyası Heybətqulu Məmmədbəyov; redaksiya ko missiyası Bəhram bəy Vəzirov;
hərbi ko missiya - Qara bəy Qarabəyli; aqrar ko missiyası - Bəhra m bəy Və zirov; sorğu üzrə ko missiya - Ka zım
Əh məd Məmmədbəyov; ölkənin məhsuldar qüvvələrindən istifadə ko missiyası - Zeynal bəy Vəzirov; Müəssislər
Məclisinin çağırılması üzrə Mərkə zi ko missiya - Əsəd bəy Əmirov, Zeynal bəy Və zirov, Heybətqulu Məmmədbəyov,
Cə mil bəy Lə mbəranski.
Parla mentdə "Ġttihad" fraksiyasının rəhbəri Q.Qarabəyli tərə fındən təqdim edilmiĢ bəyannamədə hakimiyyətin
millətə mə xsus olması ideyasının gerçəkləĢməsi müsəlmanların istiqlal mübarizəsinin son məqsədi sayılırdı. Bəyanna-
mədə Azə rbaycandakı bütün xalqla rın sülh Ģ əraitində yaĢamalarının tə min olun ması tələb edilirdi. "Ġttihad"çılar fəh lə
məsələsində menĢeviklərin proqra mı ilə ç ıxıĢ edərək, fəhlə lərin səadətini təmin et məyə səy göstərəcəyini vəd edir,
aqrar məsələdə isə torpağın pulsuz olaraq kəndlilərə paylan ması təklifin i irə li sürürdü. Onlar ma liyyə sahəsində
mütərəqqi gəlir verg isinin tətbiqin i, digər verg ilərin isə ləğvin i tələb edirdilər. "Ġttihad" fraksiyası ibtidai məktəblərdə
ümu mi və icbari təhsilin bərqərar edilməsinə, məktəblərin milliləĢdirilməsinə tərəfdar olduğunu bildirirdi.
"Ġttihad" fraksiyası Parlamentin, əsasən, sağ cinahını təĢkil edirdi. Bu fraksiya ölkədə siyasi üstünlüyə malik
milli de mokratik cərəyana qarĢı sərt mü xa lifət mövqeyində durur və 1919 ilin dekabrınadək Höku mət kabinetlə rinin
formalaĢmasında iĢtirakdan imtina edirdi. "Ġttihad" fraksiyası Hökumətə etimad göstərməyənlərin öncüllərindən idi.
1919 ilin yanvarında "Ġttihad" fraksiyası neft möhtəkirliy inə qarĢı mübarizə barədə, 1918 ildə tədarük olun muĢ taxıl
məhsulunun talan edilməsi və H.Z.Tağ ıyev fabrikində bez satıĢı ilə bağlı qanunsuzluqlar haqqmda üç bənddən ibarət
sorğu ilə Höku mətə müraciət etmiĢdi. Fraksiyanın rəhbəri Q.Qarabəyli bu məsələlərin nizamlan ması üçün xüsusi mü-
Ģavirə çağırmağ ı təklif etmiĢdi. Sorğularla əlaqədar Höku mət üzv lərinin, hətta Hökumət baĢçısı Fətəli xan Xoyskinin
Parlament qarĢısında çıxıĢ larında verdiyi cavablarla hesablaĢmayan Qarabəyli ö z fraksiyası adından Hökumətin iza-
hatını qeyri-qənaətbəxĢ saydığını bild irib ona etimadsızlıq göstərilməsi tələbin i irəli sürmüĢdü.
Müzakirələr nəticəsində aydın olmuĢdu ki, Höku mətə tam etimadsızlıq göstərilməsini yalnız "Ġttihad"
partiyası tələb edir. "Ġttihad" fraksiyası Parlamentdən yeni Höku mət kab inəsinin təĢkil o lun ması tapĢırığ ını alan Nəsib
bəy Yusifbəylinin na mizədliyin i də müdafiə et mə miĢdi.
Bununla belə, "Ġttihad" da yeni kabinetə daxil olmaq ehtima lını nə zərdən keç irird i. O, rus-slavyan və erməni
fraksiyaları istisna olmaqla, Ä zərbaycanın müstəqilliy i ideyasını müdafıə edən bütün partiyaların Parlament
mə rkə zin in yaradılmasını təklif et miĢ və bildirmiĢdi ki, ə ks təqdirdə "Müsavat‖-sosialist mərkəzi adlandırılan mə rkə z
(əgər bu baĢ tutarsa) ölkəni səhvlərdən və mü xalifətdən xilas edə b ilməyəcək. 1919 ilin sentyabrında da höku mətə
etimad məsələsi irəli sürülərkən "Ġttihad" fraksiyası qəti və açıq Ģəkildə buna qarĢı çıxmıĢdı. "Ġttihad" yeni hökumətin
―Müsavat‖' və "Ġttihad" fraksiyaları, həmçin in bitərəflər b loku əsasında formalaĢdırılmasını təklif edirdi. 1919 ilin
oktyabrında "Müsavat" fraksiyası bitərəflərlə b ir fraksiyada birləĢdikdən sonra, kabinetin tərkibi məsələsi təkrar
mü zakirə olunarkən "Ġttihad" "Müsavat‖ ın daxili və xarici siyasət taktikası ilə prinsipial ixtilafda olduğuna görə, yeni
Höku mətin tərkib ində iĢtirakdan imtina etməyi qərara aldı. Bununla yanaĢı, N.Yusifbəylini bitərəf hökü mət yaratmağa
qadir olmayan məhdud partiya lideri hesab etdiyini bildirən "Ġttihad" onun təĢkil etdiyi hər hansı hökumətə etimadsızlıq
göstərilməsi haqqında qərar qəbul etdi. 1919 ilin dekabrında yeni Hökumət kabinetinin formalaĢdırılması zamanı
"Ġttihad"dan 2 nəfər koalisiyaya daxil edildi. Həmid bəy ġahtaxtinski xalq təhsili və dini etiqad naziri (1920 il martın 5-
dən 30-də k Nurmə mməd ġahsuvarov), Sultan məcid Qənizadə dövlət nəzarətç isi oldu.
"Ġttihad" partiyası yeni Hö ku mətdə iki nazir vəzifəsi alsa da, fraksiyanın lideri Q.Qarabəyli, ö z "ənənəsinə"
sadiq qalaraq, Höku mətin proqra mını kəskin tənqid edirdi. O, dövlət mə murla rın ı rüĢvətxorluqda, vəzifədən sui-
istifadədə ittiha m e miĢ, "respublika qə zala rını ta ma milə yaddan çıxaran" Xalq Maarifi Nazirliyini is ə kəskin tənqid
atəĢinə tutmuĢdu. ―Müsavat‖ partiyası "ittihad"çıların müqavimət ini neytrallaĢdırmaq niyyəti ilə onlara koalisiya
təklif et miĢdi. "Ġttihad" Hökumətə da xil o lmaq təklifı müqabilində üç Ģərt irəli sürmüĢdü: 1) bütün müs əlman
partiyalarının koalisiyasına riayət olunsun; 2) daxili iĢlər naziri portfeli Məmməd Həsən Hacınskiyə verilsin;