467
Cənubi Qafqa zda müstəqil respublika lar yarad ılandan sonra ermən ilə rin Zəngəzura qarĢı ə ra zi iddiala rı
soyqırımları ilə müĢahidə olunmağa baĢladı. 1918 ilin may-avqust aylarında Zəngəzurda Ermənistan Respublikasının
azərbaycanlılara qarĢı etnik tə mizlə mə siyasətə daha da geniĢləndi. Azərbaycan Fövqəladə təhqiqat komisiyyasının üzvü
Mixay lovun CavanĢir, ġuĢa, Cəbrayıl qəzaları və digər Azərbaycan torpaqları kimi Zəngəzur qəzasında ermən ilərin həyata
keçirdikləri talanlar və baĢqa zorakılıq hərəkətlərindən zərər çəkmiĢ müsəlman kəndlərinin yo xlanılması haqqında
mə ruzəsində burada 115 kəndin, 10-a ya xın təzəbinə yaĢayıĢ məskənlə rin in dağıldığı və yerlə -yeksan edildiy i bild irilir.
Andronik və digər e rməni-daĢnak quldur baĢçıların ın vəhĢiliy i nəticəsində bu azərbaycanlı kəndlərində 3257 kiĢi, 2276
qadm və 2196 uĢaq öldürülmüĢ, 1060 kiĢi, 794 qadın və 485 uĢaq yaralanmıĢdı. Be ləliklə , Zəngəzu r qə zasmda hər iki
cinsdən olan 10068 nəfər ö ldürülmüĢ və ya Ģikəst edilmiĢdi. La kin e rmənilərin Zəngəzur qə zasında azə rbaycanlıla ra qarĢı
törətdikləri vəhĢiliklərin miqyası əslində bundan da çox id i. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti Zəngəzur qəzasında
vəziyyəti sabitləĢdirmə k, əhalinin müdafiəsini təĢkil et mək üçün bütün vasitələrdən istifadə etməyə çalıĢırd ı. Hö ku mətin
1918 il 27 iyul tarixli qəzası ilə Zəngəzur ko mendantına qayda-qanunun bərpası üçün 50 min manat ayrılmıĢdı. 1919 il
yanvarın 13-də CavanĢir, ġuĢa və cəbrayıl qəzaları ilə b irgə Zəngəzur qəzasının da daxil olduğu Qarabağ general-
qubernatorluğu yaradılmıĢdı. Ermənilərin Zəngəzur qəzasının azərbaycanlı əhalisinə qarĢı q ırğın ları 1919-20 illərdə də
davam etdirilmiĢdi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqurundan sonra (1920, 28 aprel) ermənilərin Zəngəzuru A zər-
baycandan qoparmaq siyas əti daha da fəallaĢmıĢ, Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bunu həyata keçirmə k
mü mkün olmuĢdu. Sovet Rusiyasının da yaxından iĢtirakı ilə Zəngəzur qəzası torpaqların ın böyük bir hissəsi Ermənistana
ilhaq ed ilmiĢ, Ermənistan Xalq Ko missarları
Sovetinin 1921 il 20 iyul tarixli qəra rı ilə
Ermənistan
SSR-də
Zengəzur
qə zası
yaradılmıĢdı. 1920 illərin sonlanndan həyata
keçirilən rayonlaĢdırma zaman ı həmin ərazilərdə
Qafan, Go rus, Mehri və Sisiyan rayonları təĢkil
edilmiĢ, Zəngəzur bir tarixi v ilayət kimi ləğv
edilmiĢdi.
Tarixi
Azə rbaycan
torpaqları o lan
Zəngəzur
qəzasın ın
böyük bir hissəsinin
Ermənistana
ilhaq
edilməsi
ilə
b irgə
Azərbaycana daha bir zərbə vurulmuĢ, Na xçıvan
Azərbaycandan ayrı salın mıĢdı.
Əd.:Азербаиджанская Демократическая Республика
(1918-1920). Закондательные акты (сборник документов), Б.,
1998; Ermənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafıyası, B.,
1995; Musayev Ġ., Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur
bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti
(1917-1921-ci illər), B., 1998; V ə l ix a n l ı N„ 31 mart -
azərbaycanlıların soyqırımı günüdür. Ġpək yolu, 1998.
468
ZƏNGƏZUR QIRĞINLARI (1918-20) - erməni-daĢnak quldur dəstələrinin 1918 ildən 1920 ilin aprelinə qədər
Zəngəzurda azə rbaycanlılara qarĢı törətdiyi soyqırımları. Bu müddət ərzində ermən i quldur dəstələrinin həmin qə zanın
müsəlman əhalisinə qarĢı zorakılıq aktları hərdən səngisə də, zaman-zaman daha qəddarlıqlarla təkrar olun muĢdur. Dağlıq
bölgədə yerləĢən bu qəzanın əlaqələri ġuĢa qəzası ilə tamamilə, Cəbrayıl qəzası ilə isə qis mən kəsilmiĢdi. A zərbaycan
kəndləri erməni kəndlərin in arasında qaldığından, bir-b irləri ilə yaln ız hə min kəndlə r vasitəsilə ə laqə saxlaya bilird ilə r.
Qəza mn müsəlman əhalisinin vəziyyəti A zərbaycanın baĢqa əyalətlərinə nisbətən bir də ona görə ağır id i ki, erməni
kəndlərindəki silah lı quldur dəstələri ilə yanaĢı, bu qə zada Andronikin mütəĢəkkil e rməni əsgər və zab itlərindən ibarət
nizami qoĢunlan da var idi. Nizami qoĢunu və erməni quldur dəstələrini ətrafında cəmləĢdirmiĢ Andronik Ermənistan
Respublikası höku mətinin tapĢırığ ı ilə Azərbaycan ərazisinə soxu lub, müsəlman əhalidən ya Ermən istan hökumətinə tabe
olmağı, ya da guya "Ermənistan Respublikasına daxil olan" bu qəzanın ərazisindən çıxmağı tələb edird i. Qəzanın, demək
olar ki, xa ric i a lə mdən təcrid olun muĢ və çox zə if silahlan mıĢ müsəlman əhalisi Andronikin bu tələblərini rədd etdikdə
ermənilər hə min əhaliyə qarĢı görün mə miĢ vəhĢiliklə r törət miĢ, kütləvi soyqırımları həyata keç irmiĢdilə r.
Fövqəladə təhqiqat komissiyasının məru zəsində Zəngəzur qəzasında 115 müsəlman kəndin in ermənilər tərəfindən
dağıdıldığ ı göstərilir. Həmin kəndlərdə 3257 kiĢi, 2776 qadın və 2196 uĢaq öldürülmüĢ, 1060 kiĢi, 794 qadm və 485 uĢaq
yaralan mıĢdı.
ġahidlərin ifadələri əsasında tərtib olunmuĢ məru zədə ermənilərin törətdikləri cinayətlər haqqında ətraflı məlu mat
vermiĢdir. Vaqudi kəndində erməni vandalları 400-dən yu xa rı azə rbaycanlı əha lin in sığınacaq tapdığı məscidə əvvəlcə ə l
qumbaraları atmıĢ, sonra isə ona od vuraraq, adamlarla b irlikdə yandırmıĢdılar.
Qaniçən quldurlar həmin kənddən qaçıb, canını qurtarmaq istəyən uĢaq və qadınların baĢlarını q ılınc və xən-cərlərlə
üzmüĢ, ĠmiĢli kəndini qətl-qarət edərkən südəmər uĢaqları süngüləre taxaraq göyə qaldırmıĢ, ö ldürülənlərin meyitlərini
tikə-t ikə doğra mıĢlar.
Göstərilənlər ermənilərin törətdikləri vəhĢiliklərin cüzi b ir hissəsi idi. ġahidlərin dediyinə görə, bütün bu cinayətlər
bilavasitə Andronikin baĢçılığı ilə həyata keç irilmiĢdir.
Zəngəzurun müsəlman əha lisinə qarĢı e rməni basqınları, vəhĢiliklə ri 1919 ilin dekabrından etibarən yenidən
Ģiddətləndi. Müsəlmanlar yaĢayan Oxçu, ġabadan, Atqız, Pordavdan kəndlərinə qarĢı geniĢ hərbi əməliyyatlar baĢlandı.
Özü də bu vaxt əməliyyatlarda artıq ermən i Ararat Respublikasının rəs mi n izami ordusu da iĢtirak edirdi. La kin Ararat
Respublikası höku məti riyakarcasına bu iĢlərlə heç bir əlaqəsinin olmad ığını, bu vəhĢiliklərin guya ancaq Andronikin
dəstəsi və baĢqa erməni quldur dəstələri tərə fındən törədildiyin i bildirirdi.
Andronikin "döyüĢçüləri‖nin vəhĢilikləri misli görün məmiĢ həddə çatmıĢdı. ġahid lərin söylədiklərinə görə, Va-qudi
kəndində 15 gö zəl q ız ermən i yaraqlıla rına paylan mıĢ dı. On lar mənəvi və fıziki iĢgəncələrdən ölmüĢdülər. Hə min kənddə
ermənilər qadımla rı öldürmə zdən əvvəl zorlayır və döĢlərin i kəsirdilər. Meyit lər o qədər eybəcərləĢdirilmiĢdi ki, onlan
tanımaq mü mkün olmu rdu.
Quldur dəstələri bütün müdafiəsiz müsəlman kəndləri-n i talan etdikdən sonra hər yeri və hər Ģeyi oda qalayırdılar.
Kəndlərdən hansısa biri müdafıə olun mağa cəhd göstərdikdə mühasirəyə a lın ır və yerlə ye ksan edilirdi.
Bu hadisələrin iĢtira kçısı o lan A.La layan yazırdı: "Türk qadınlarının və uşaqlarının, qocaların və yeniyetmələrin
ınəhv edilməsində daşnak dəstələri... maksimum "şücaət" göstərdilər. Daşnak dəstələrinin ələ keçirdiyi kəndlər canlı
insanlardan "azad olunur" və eybəcərləşdirilmiş meyitlərlə dolu xarabazarlığa çevrilirdi".
Erməni millətçilərinin Zəngəzurda kı dəhĢətli c inayətləri və onlara layiq li cavab verilmə məsi a zərbaycanlı əhali
arasında ümidsizlik doğururdu. 1920 il yanvarın 23-də Cəbrayıldan müəllim Hüseyn Axundzadə və baĢqaları tərəfındən
Azərbaycan Cü mhuriyyəti Pa rla menti və Höku mət i adına göndərilən teleqra mda deyilirdi: "İkinci dəfə olaraq, teleqraf
edirik. Zəngəzur müsəlmanları sarıdan başınız sağ olsun. Zəngəzurl ular nə qədər ağladılarsa da, nalələri Zəngəzur
dağları, dərələri və obaları arasından bir tərəfə çıxmadı... Qızlar və gəlinlər ermənilərin əlinə keçmiş, onların
namuslarına təcavuz edilmişdir. Zəngəznrda düşınən müqabilində bir az kişi qalıb. Lakin onlar da ümidsiz
vəziyyətdədirlər. Heç bir tərəfdən kömək gəlməmişdir. Ermənilərin nizami orduları on min nəfə rə çatmışdır və
qüvvələri hər an artmaqdadır".
Hə min gün Cə lil Su ltanovdan da Azərbaycan Parla mentinə və Hö ku mətinə aĢağıdakı mə zmunda teleq ra m da xil
olmuĢdu: "İndicə aldığım məlumata görə, yanvarın 19-da erməni nizami ordusu 10 top və çoxlu pulemyotlarla
Xocahan və Qaladərəsi arasındakı bir sıra tatar (Azərbaycan) kəndlərinə hücum etmişlər. Dünənə qədər 15 k ənd məhv
edilmişdir".
C.Sultanov əmə liyyat yerindən Parla mentə göndərdiyi üçüncü teleqramda yazırd ı: "Bu g ün axşam vaxtı qəza rəisi
ilə birlikdə Cəbrayıla gəldim. Açıq səma altında Zəngəzurdan təzəcə gəlmiş on minlərlə lüt, ac qadın və uşaq qaçqınları
gördüm. Zəngəzur qəzası İrəvandan on top və pulemyotlarla gəlmiş nizami ordıı tərəfindən tamamilə məhv edilmişdir.
Vuruşmada iştirak edən nizami erməni ordusunun sayı on minə çatır... Aldığımız məlumata görə, sabah Zə ngəzur
tərəfdən Cəbrayıl qəzasına hücum başlanır. Məqsəd Qarabağ erməniləri ilə birləşmək, nəticədə, Naxçıvanla əlaqəni
tamamilə kəsmək,