469
beləliklə də, həm Qarabağ, həm də Naxçıvan məsələsini birdəfəlik həll etmək dir. Qarabağın dağlıq hissələrinin
erməniləri sürətlə üsyana hazırlaşırlar".
Yanvarın 24-də C.Sultanovun Cəbrayıldan göndərdiyi son teleqramda deyilirdi: "Bütün teleqramlarıma əlavə
olaraq, hərbi əməliyyat yerindən məlum edirəm ki, Zəngəzur sarıdan başınız sağ olsun. Ermənilər öz qüvvələrini Cəbrayıl
qəzasının sərhədində cəmləşdirirlər. Qarabağı xilas etmək lazımdır. Erməni xəyanəti və hiyləgərliyi qurbanlarının sayı
hesaba gəlməzdir".
Aprel işğalından (1920) sonra sovet Rusiyasının Zəngəzur məsələsi ilə bağlı yeritdiy i siyasət Ermənistanda Sovet
hakimiyyəti qurulduqdan sonra köklü Ģ əkildə dəyiĢdi. Be lə ki, 1920 il apre lin sonunda 11-ci Qırmızı ordunun siyasi
rəhbərliy i və Azə rbaycan Ġnqilab Ko mitəsi sədrinin müavini M.D.Hüseynovun Ermənistan daĢnak hökumət inə notasında
Qarabağı və Zəngəzuru erməni qoĢunlarından təmizləmək tələb olunurdusa, artıq həmin ilin dekabrında A zərbaycan
Zəngəzuru Ermən istana "bağıĢlamağa" məcbur edildi. Bu, sovet Rusiyasımn bölgədə yeritdiyi yeni müstəmləkəç ilik
siyasətinin təzahürü idi. Mə krli planla rını onilliklə rə irə licədən hesablayan ermənilə r daim a zə rbaycanlıları bu bölgədən
sıxıĢdırmıĢ, nəhayət, ötən əsrin 80-ci illərinin sonunda SSRĠ rəhbərliy indəki himayədarlarının kö məyi ilə on ları əzəli
Azərbaycan torpağı Zəngəzurdan son nəfərinə kimi çıxarmıĢla r.
Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; P a Ģay ev A., AçılmamıĢ səhifələrin izi ilə, B., 2001; Erməni tcrror və quldur birləĢmələrinin
bəĢəriyyətə qarĢı cinayətləri (XIX-XXI əsrlər). Müxtəsər xronoloji ensiklopediya, B.. 2003;
ZƏRDABĠ (M ə 1 i k o v) Həsən bəy Səlim bəy oğlu (1842, Göyçay qəzasının
Zərdab kəndi - 28.11.1907, Bakı) - təbiətĢünas alim, pedaqoq, publisist. Azə rbaycan
mətbuatının banisi, Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaran ması ilə nəticələnən
millisiyasi dirçəliĢ ideyaların ın formalaĢ masında mühü m rol oynamıĢ ictimai xadim.
Zərdabda molla xanada, ġa ma xı Ģəhər mə ktəbində o xu muĢ, Tiflis birinc i Ģ əhər
gimnaziyasını (1861), Moskva Un iversiteti fızika-riyaziyyat fakültəsinin təbiiyyat Ģöbəsini
(1865) bitirmiĢ, elmlər namizədi dərəcəsi almıĢdır. Bir müddət Tiflisdə "Mərz palatası"nda,
Bakı quberniya idarəsində, Quba Ģəhər məhkəməsində iĢləmiĢ (1865-69), 1869 ildə Bakı
Ģəhər realnı g imnaziyasında təbiiyyat tarixi və riyaziyyat müəllimi təyin olun muĢdur.
Zərdabi 1872 ildə yo xsul və kimsəsiz Ģagirdlə rə maddi yard ım göstənnək məqsədilə
"Cə miyyəti-xeyriyyə" təĢkil et miĢdir. 1873 ilin mart ında gimna ziyanın Ģagirdləri
H.Zərdabinin rəhbərliyi, Nəcəf bəy Və zirovun təĢəbbüsü, Əsgər ağa Adıgözəlov
( Go r a n i ) və b.nın iĢtira kı ilə Mirzə Fətəli A xundzadənin "SərgüzəĢti-və ziri-xani-Lən kəran" və "Hacı Qara"
ko mediyaların ı tamaĢaya qoymuĢlar. Azərbaycan milli teatrının tarixi bu tamaĢalarla baĢlanır. Zərdabi, həmçin in,
Azərbaycan demokrat ik mətbuatının banisidir. Qubalı mü lkədar Abdulla ağa Ba kıxanovdan maddi yardım a lan Həsən bəy
1875 il iyulun 22-də "Əkinçi" qəzet inin birinc i nömrəsini nəĢr etdirmiĢdir. "Əkinçi" (1875-77) siyasi oyanıĢ, ictima i
tərəqqi, iqtisadi dirçə liĢ, mədəni yüksəliĢ yolunda azərbaycanlıların bə lədçisi o lmuĢ, müasir e lmi b ilikləri təbliğ et mə klə ,
əhalinin təsərrüfatının in kiĢafına, maddi rifah halın ın yaxĢılaĢ masına kö mək etmiĢdir. "Əkinçi" kənd təsərrüfatına dair
biliklə rin təbliğ ini əsrin qabaqcıl maa rifç i-de mokratik ideyalarının yayılması ilə məharətlə əlaqələndirdi. Bununla da
durğun müsəlman cəmiyyətini aĢağıdan-yuxarıya qədər silkələyib hərəkətə gətirdi, xalqa müasir Ģəraitdə tərəqqi yolların ı
göstərdi.
Həsən bəy Zərdabi "zindəganlıq cəngin in" ("yaĢamaq uğrunda mübarizə") mahiyyətini açıq layaraq yazırdı: " Zikr
olan zindəganlıq cəngində tüfəng və xəncər iĢlən mə z, güc və rəĢidlik iĢ görmə z. Onun əsbabı ancaq ağıld ır... e lm təhsil
etdikcə ağıl da art ır... bizim zə manə dəyiĢilib. Biz e lm sahiblərinə rast gəlmirik. Bizimlə zindəganlıq cəngini edən millətlə r
elm təhsil ed irlər. Ona binaən, gərə k biz də e lm təhsil edə k ki, onlara zindəganlıq cəngində qalib olma-saq da, onlarm
bərabərində dayanıb duraq. Yo xsa, dövlət və xoĢgüzəranlıq onların ə linə keçəcəkd ir və bizlər mürur ilə zindəganlıq
cəngində məğlub o lub tələf olacağ ıq. Səy et, zəh mət çək, e lm təhsil e lə ki, dövlət qazanıb xoĢgüzəran olasan" ["Əkinçi"
(1875-77), Ba kı, 1979, səh.51].
Həsən bəy Zərdabinin milli dirçəliĢ ideyaları rosmi höku mət dairə lərində c iddi nara zılıq yaratdı. O, höku mət
mə mu rla rının nə zərində siyasi cəhətdən etibarsız ada ma çevrildi. 1877 ilin sentyabnnda "Əkinçi" bağlandı. Millət xad imi
1879 ildə rea lnı məktəbdə müəllimlik vəzifəsindən çıxarıld ı, Bakını tərk et məyə məcbur edild i. A iləsi ilə b irlikdə doğ ma
Zərdab kəndinə köçdü. Orada 16 il sürgün həyatı yaĢadı. 1896 ildə yenidən Bakıya qayıtdı. "Kaspi" qəzeti ilə ə mə kdaĢlıq
etməyə baĢladı. 1897 ildə Ba kı Ģəhər Du masının məktəb ko missiyasının üzvü seçildi. Ba kıya ikinc i qayıdıĢ Həsən bəy
Zərdabiyə ehtiyatda qalan qüvvəsini xa lq iĢinə sərf et mək imkanı yaratdı. Müdrik el ağsaqqalı faydalı məsləhətləri ilə
ədəbiyyatm, teatrın, maarifin inkiĢafına yaxmdan kö mək etdi. "Kaspi" redaksiyasında iĢləməklə yanaĢı, "ġərq i-Rus",
"Həyat" qəzetlərində, "Dəbistan" jurnalında əmə kdaĢlıq etdi. 1906 ildə Qafqa z müsəlman müəllimlərinin Ba kıda çağırılan
birinci qurultayı Həsən bəy Zərdabinin sədrliy i ilə keçirildi.
Həsən bəy Zərdabi geniĢ yaralıcılıq diapa zonuna malik alim-publisist idi. Onun yaradıcılığı 19 əsrin sonu, 20 əsr
Azərbaycan ədəbiyyatının, publisistikasının mühüm məsələlə rini əks etdirir. Ədibin "Əkinçi", "Ziya" ("Ziyayi-Qaf-
qaziyyə"), "KəĢkü l", "ġərq i-Rus", "Həyat", "Dəbistan",