131
Qoca man sakinlə rin köhnə Bakı haqqında dediklərinə görə "şəhərin içində əhali
çox olduğundan onlar tədricən şəhərin bayırında ev lər və daha sonralar məhəllələr
salmağa başladılar. İçərişəhərdən bir qədər yuxarı, indiki Təzə pir küçəsində bir nəfər
özünə su quyusu qazdıqda yer altından bir qəbir çıxmışdı. Əhalinin avam və
mövhumatçı hissəsi buna dini bir rəng verib ziyarətgah adlandırmış və adını Təzə p ir
qoymuşdular. Şey x Əbusəid adlı birisi onun yerində tezliklə b ir məscid tikərək
dövrəsini hasarlamış və buranı p ir adlandırmışlar. Bu məscidin ətrafında tikilən evlərə
son zamanla ra qədər Tə zə p ir məhəlləsi deyilirdi".
202
Yu xarıda gətirilən məlu matlar Bakı dərvişi Əbusəidin dəfn olunduğu yeri
müəyyənləşdirməyə imkan verir.
H.1232 (1817)-c i ildə Bakı bəyi Mənsurxan bəyin oğlu və sonuncu Bakı xanı
Hüseynqulu xanın kürəkəni Qasım bəy onun qəbrini və məscid ini təmir etdirmişdir.
203
XX əsrin əvvəllərində (1905-1914-cü illə rdə) hə min ərazidə kübar və varlı Ba kı
qadınlarından Nabat xanım Aşurbəyli-Rzayeva köhnə məscidin yerində bugünədək
fəaliyyət göstərən böyük Təzəpir məscidin i tikdirmişdir. Nabat xan ım məscid in
girəcəyində dəfn olun muşdur.
XIV əsrin sonu-XV əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ən görkə mli orta əsr
alimlə rindən biri əslən bakılı olub, Bakuvi nisbəsi ilə tanınan Əbdürrəşid ibn Salih ibn
Nuri olmuşdur. Bu müəllifin ərəbcə "Təlxis əl-asar və əcaib əl-məlik əl-qəhhar
("Abidələr‖in xü lasəsi və qüdrətli hökmdarın möcü zələ ri") ad lı dövrü müzədə k gəlib
çatmış yeganə coğrafi əsəri h.806 (1403)-cı ildə yazılmışdır.
204
Müxtəlif ö lkələrdə bu
əsərin bir sıra çap nüsxələri, eləcə də farscaya tərcüməsi ilə birlikdə əlyazmaları
mövcuddur. 1614-cü ildə üzü köçürülmüş və hazırda 5299 nö mrəsi ilə Paris Milli
Kitab xanasında sa xlan ılan ərəbcə ə lyazmala rından biri 1789-cu ildə də Gin tərə fındən
fransız dilinə tərcü mə olun muşdur.
205
Bakuvinin əsərini 1971-ci ildə akad.
Z.M.Bünyadov (ərəbcə mətni, rus dilinə tərcü məsi, müqəddimə və i.a.) nəşr
etdirmişdir.
206
Bu ü mu mdünya tarixinin Paris əlyazması ölkələrin və şəhərlərin mü xtəsər
təsviri verilən 464 fəsildən ibarətdir. Bakuvin in əsəri yeddi iqlimdən bəhs edən yeddi
hissəyə bölünür. O, hə min hissələrin hər birində ölkə, şəhər və kəndlərin və i.a. adlarını
əlifba qaydası ilə dü zmüş, beləliklə, onları lüğət formasında təqdim etmişdir. Bakuvi b ir
sıra Şərq ö lkələrinin, o cü mlədən A zərbaycanın iqtisadiyyatı, faydalı qazıntıları,
mineralları, qiy mətli daşları, mü xtəlif malları haqqında bir sıra dəyərli məlu matlar
verir. Onun əsərlərində həmin ölkə lərin tarixinə, etnoqrafiyasına, incəsənətinə dair və
maraqlı məlu matlar vardır. Bakuvin in əsərin in təhlili onun öz dövrünün ən savadlı
adamlarından biri o lduğunu göstərir. Onun əsəri üçün əsas mənbə Zəkəriyyə Qəzvin in
"Asar əl-biləd" ("Ölkə lərin abidələri") əsəri olmuşdur. Lakin o, İstə xri, Məsudi, Biruni,
İbn Sina, Yaqut Həməvi, Həmdullah Qəzv ini və başqalarının da əsərlərinə bələd idi. O,
külli miqdarda kitaba isnad verir, ço xlu alim, Şair, həkim və filosofun adlarını çəkir.
Bakuv inin tarixi coğrafıya sahəsində biliy i haqqında onun məlu mat verd iyi ölkələrin
diapazonunun böyüklüyündən də şərqdə Çindən tutmuş, qərbdə Əndəlusiyayadək,
şimalda İrlandiya və Rus dövlətindən tutmuş cənubda Afrika ölkələrinədək - fikir
132
yürütmək mü mkündür. Ən maraqlısı isə onun bir sıra yeni məlu matlar verd iyi Bakı
şəhərini təsvir etməsid ir.
207
Bakuvi xəbər verir ki, Ba kı onun atasının - h.806
(1403/4)-c ı ildə, yetmiş yeddi yaşında vəfat et miş İma m Sa lih ibn Nurinin vətənidir.
Buradan hə min əsərin 1403-cü ildə, ya xud ondan azac ıq sonra yazıldığın ı və müə llifin
hakim təbəqə nümayəndələrinə mənsub olduğunu müəyyənləşdirmə k mü mkündür.
Əbdürrəşid Bakuvi ruhani-alim imam ailəsində doğulmuşdur. Mətnə görə, müəllif
imam Şafin in tərəfdarlarına mənsub sünni olmuşdur. Atasının yaşına görə Bakuvin in
XIV əsrin ikinc i yarıs ının əvvəlində doğulduğunu ehtima l et mək ola r. Mətndən
Bakuv inin ərəblə r arasında yaşadığı aydınlaşır. Hacı Xə lifənin ə lyazmala rın ın birində
onun Qahirədə ö ldüyü göstərilir.
208
Bakuvinin əsəri Şə rqdə məşhur olmuşdur. Bu əsər
əslən bakılı olan XIV əsrin sonu-XV əsrin əvvəli orta əsr Azərbaycan alimin in həm
Şərq, həm də Qərb ölkələrinin, o cü mlədən Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan və
Dağıstanın tarixi coğrafiyasına dair ço xlu qiy mətli məlu mat verən dövrümüzədək gəlib
çatmış yeganə kosmoqrafik əsəri kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əsərdəki ondan
əvvəlki müəlliflərin əsərlərində rast gəlin məyən məlu matlar xüsusilə q iy mətlidir. Bu
əsər o dövrün orta oxucu təbəqəsinin malik o lduğu coğrafi məlu matların məcmusunun
göstəricisi kimi əhəmiyyətlidir.
209
XV əsrdə Ba kıda, Xə lilü llah ın sarayında yaşamış Ya xın və Orta Şə rqdə məşhur
olan alim və filosoflardan b iri hənifi, xə lvəti suffisi Sey id Yəhya ibn əs-Sey id
Bəhaəddin əş-Şirvani əş-Şə ma xi ə l-Ba kuvidir. Seyid Yəhya Şa ma xıda varlı a ilədə
doğulmuşdur. Gəncliyində sufiliyə həvəs göstərmiş, xəlvətilik təriqətinin Şirvan
qolunun başçısı məşhur şeyx Sədrəddin əl-Xə lvətin in təlimin in ardıc ılı olmuşdur. Şey x
Sədrəddinin ölü mündən sonra onun mürid lərindən Pirizadə ilə xə lvətilik mə zhəbinə
kimin başçılıq etməsi üstündə arası dəyən Seyid Yəhya Şamaxını tərk edərək Bakıya
gəlmiş və burada Xə lilü llahın sarayında yaşamışdır. O, Xə lilü llah ın sarayında filosof və
alim kimi böyük şöhrət qazan mışdı. Onun yanına ço xlu adam axış ıb gəlməyə başladı və
tərəfdarla rın ın sayı on min nəfəri keçdi. Ya xın Şə rq ölkə lərində də onun çoxlu
ardıcılları var idi. Seyid Yəhya sufi-mistik səciyyəli b ir sıra əsərlər yazmışdır.
A.Bakıxanov onun haqqında aşağıdakıları bildirir: "Seyid Yəhya Bakuvin in adı hicri
səkizzinci əsrin orta larında təriqət böyükləri sırasında çəkilir. Onun fəzilətləri və gö zəl
xasiyyətləri məşhurdur. Bakı ş əhərində ona mənsub olan məscidin yanında sovməəsi,
mədrəsəsi və qəbri indi də durur". Seyid Yəhya dini-mistik ideyalarla aşılan mış
"Şərhi-" Gü lşəni-raz" (" Gü lşəni-raz"ın şərhi") və "Əsrar ət-talib in" ("Həqiqət
axtaranların sirri") risalələrin in, habelə astronomiya və tarixə dair əsərlərin müəllifid ir.
"Nəql edirlə r ki, o, ö mrünün sonlarında altı ay ərzində ye mə k ye mə miş və Ba kı
şəhərində vəfat etmişdir". Onun ölü m ili b ir versiyaya görə h.862 (1457)-ci il, digər
versiyaya görə isə h.868 (15.IX.1463-2.IX.1464)-ci il sayılır.
210
Seyid Yəhyanın türbəsi
Şirvanşahlar sarayının ərazisindədir. Ehtimal ki, Şirvanşahların b ir ço x qohumların ın
da qəbirləri hə min əra zidə olmuşdur.
İçərişəhərdəki dövrü müzədək qalmış XIII-XIV və sonrakı əsrlərə aid abidələr
göstərir ki, həmin vaxtlarda Bakıda mo llaxanalar, eləcə də əsasən ilahiyyat və fəlsəfə
fənləri, habelə müsəlman hüququ tədris edilən mədrəsələr olmuşdur. 1301-c i ilə a id
Dostları ilə paylaş: |