1
A
Z
Ə
R
B
A
Y
C
A
N
D
İ
L
İ
V
Ə
T
A
R
İ
X
İ
2
S
ARA AŞURBƏYLI
AZƏRBAYCAN
DİLİ VƏ TARİXİ
BAKI ŞƏHƏRİNİN TARİXİ
ORTA ƏSRLƏR DÖVRÜ
AVRASİYA PRESS
BAKI 2006
3
Bu kitab "Sara Aşurbəyli. Bakı şəhərinin tarixi" (Bakı, Azərnəşr, 1998) nəşri
əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır
.
Elmi redaktoru:
Ziya Bünyadov
Ruscadan tərcümə edəni:
Azər Bağırov
947.54-dc22
AZE
Sara AĢurbəyli. Bakı Ģəhərinin tarixi. Bakı, "Avrasiya press", 2006, 416 səh.
Sara Aşurbəylinin bu kitabı Bakı ş əhərinin orta əsrlər tarixinə həsr olunmuşdur.
Erkən və inkişaf etmiş orta əsrlərdə Bakı neft inin çıxarılması və ema lı üzrə mühüm
mə rkə z kimi məşhur olan Ba kı ş əhərinin sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni həyatı
öyrənilmiş, müasir dövrədək qalmış memarlıq abidələrinin təhlili verilmiş, u zun tarixi
dövr ərzində elm və təsviri incəsənətin vəziyyəti göstərilmişdir.
Arxeoloji materiallara istinad edərək, Ba kın ı antik dövrün ş əhəri adlandırmaq la
bu kitabda Bakı tarixin in ən parlaq dövrü - XII-XV əsrlər Şirvanşahların hakimiyyəti
dövrü olduğu bu materiallar əsasında sübut edilmişdir.
ISBN10 9952-421-67-0
ISBN13 978-9952-421-67
©AVRASİYA PRESS, 2006
4
1937-1938-ci illər repressiyasının qurbanı olmuş əziz atam Balabəy Teymurbəy
oğlu Aşurbəyovun nurlu xatirəsinə ithaf edirəm
MÜƏLLĠFDƏN
Bu əsər o xucula rı Bakının, onun ətrafının tarixi ilə tanış edir. Burada orta
əsrlərdə Yaxın Şərqin ən mühü m feodal şəhərlərindən biri, Şirvanın, Bakı xan lığının,
nəhayət, Azərbaycan Respublikasın ın paytaxt ı Bakının sosial-iqtisadi, siyasi-tarixi və
mədəni həyatı tədqiq olunur.
Kitabda Abşeronda neft çıxarılmasına və neft sənayesinə dair ətraflı məlu mat
verilir. Şəhərin iqtisadi vəziyyəti (sənətkarlıq istehsalı, ticarət, pul tədavülü məsələləri),
əhalinin tərkib i, sosial münasibətlər, hərbi toqquşmalar, şəhər hakimlərinin həyat və
fəaliyyəti, şəhər mədəniyyəti (me marlıq, ədəbiyyat, incəsənət) araşdırılır.
Son illərdə İçə rişəhər əra zisində və Ba kın ın ətrafında aşkara çıxa rılmış bir sıra
arxeolo ji materia llar şəhərin tarixi məsələsinə yenidən baxmağa, onu bir neçə əsr geri
çəkməyə imkan verir. Əsərdə Suraxan ı Atəşgahının tarixinə dair materiallar, onun bəzi
kitabələ rin in tərcü məsi verilmişdir. Kitabda Bakının "Böyük ipə k yolu"nda, Şa ma xıdan
və Ərəşdən Ya xın Şərq in və Qərbi Avropanın mü xtə lif ölkə lərinə ixrac edilən xa m ipək
ticarətində rolu və mövqeyi göstərilir.
Əsərdə Bakın ın, başlıca olaraq, feodal şəhərinin inkişafında əsas amil olan
sosial-iqtisadi həyatı, yəni 2000 il ərzində istehsalın, məhsuldar qüvvələrin və istehsal
münasibətlərinin in kişafı araşdırılır. Orta əsr şəhərinin feodal cəmiyyətinin daxili
quruluşu məsələləri ilk mənbələrin və maddi mədəniyyət abidələ rin in mə lu matla rı
əsasında açıqlanır. Bakın ın təkcə Azərbaycanın deyil, eləcə də bütün Yaxın Şərq in iri
şəhərlərindən birinə, Xəzər dənizində Şərq və Qərblə tran zit ticarətdə iştirak edən
birinci limana çevrild iyi Dərbəndilə r sülaləsi şirvanşahlarının hakimiyyəti dövründəki
parlaq tarixi açılıb göstərilir.
Əsər Şərq (ərəb, fars, türk), Azərbaycan (türk), gürcü, rus, Qərbi Avropa
mənbələ ri əsasında yazılmış, nu mizmat ik, epiqra fik və arxeoloji materiallardan geniş
istifadə edilmişdir.
Kitab tarixçilər, şərqşünaslar, ali məktəblərin müəllim və tələbələri üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
Müəllif kimi kitabın redaktoru, A zərbaycan Respublikası EA-nın akademiki
Z.M.Bünyadova təşəkkürümü bildirirəm.
5
MƏNBƏLƏRIN VƏ ƏDƏBĠYYATIN MÜXTƏSƏR
XÜLASƏSĠ
Kitabda, zənnimcə, ən vacib sayılan mənbələ r və əsərlər göstərilir.
İstifadə etdiyimiz Şərq (əsasən ərəb və fars) mənbələri əksərən ko mpilyativ
xarakter daşıyır; onlarda tarixlər b ir ço x hallarda qarışdırılmışdır. Buna görə də, onların
mə lu matla rına ço x tənqidi yanaşmaq la zım gəlmişdir. Hə min mənbələ rin Ba kı
haqqında məlu matları ço x mü xtəsər olub, adətən, X-XIV və sonrakı əsrlərdə burada
neft və duz hasilatına aiddir. Ərəbdilli müə llifiərin - əl-İstə xri, ə l-Məsudi, Əbu Dü laf,
əl-Müqəddəsi, əl-Birun i, Əbu Həmid əl-Əndəlusi, Yaqut, Zəkəriyyə əl-Qəzv ini,
Əbü-l-Fida və başqalarının məlu matları bu qəbildəndir. Həmin müəlliflərin həyatı və
əsərlərin in xarakteristikası İ.Y.Kraçkovskinin əsərlərin in dördüncü cildində
1
ətraflı
işıqlandırılmışdır.
Bakın ın X-XI əsrlər tarixinə aid ən mühü m mənbələrdən biri "Tarix əl-Bab"dır.
Təəssüf ki, XI əsrin son çərəyində yazılmış bu əsərin müə llifın in adı qalma mış, Şirvan
və Dərbənd tarixinə aid salna məsinin isə yalnız türk tarixç isi Münəccimbaşının
(1702-ci ildə Məkkədə ölmüşdür) əsərinə daxil edilmiş ayrı-ayrı fəsilləri mühafizə
olunmuşdur. Həmin fəsilləri prof. V.M inorski ingilis dilinə tərcü məsi, geniş şərhləri və
ərəbcə mətni ilə b irlikdə çap etdirmiş, habelə rus dilinə çevirmişdir (bib lioqrafiyaya
bax).
Atası Bakıdan olan XV əsrin əvvəli ərəbdilli tarixçi Əbdürrəşid ibn Salih ibn
Nuri ə l-Ba kuvinin verdiy i dəyərli məlu mat lar qeyd olun malıdır. Əl-Bakuvin in
tarixi-coğrafı "Tə lxis əl-asar və əcaib ə l-mə lik əl-qəhhar" ("Abidələrin xü lasəsi və
qüdrətli hökmdarın möcüzələri") əsəri h.806 (1403)-cı ildə yazılmış və dövrü müzədək
1614-cü ildə köçürü lmüş və hazırda Paris Milli Kitab xanasında 5299 nö mrəsi ilə
saxlan ılan yeganə əlyazmasında gəlib çatmışdır.
2
Hə min ə lya zmasını 1789-cu ildə de
Gin bə zi ixtisarlarla fransız dilinə tərcü mə et mişdir.
3
Akade mik Z.M.Bünyadov
əl-Bakuvinin əsərini ərəb dilindən rus dilinə çevirərək 1971-ci ildə nəşr etdirmişdir.
Müxtəlif Şərq ölkələri haqqında məlu mat verən əl-Bakuvi A zərbaycanın
şəhərlərindən, o cümlədən, ehtimal ki, gəlib gördüyü Bakı şəhərindən çox ətraflı bəhs
edir. Əl-Bakuvi şəhər və Abşeron, onun iqlimi, iqtisadiyyatı, neft və duz hasilatı, əhalisi
haqqında qiymətli məlu matlar verir. O, dənizin səviyyəsinin xeyli qalxdığ ını göstərir,
şəhərin su ilə təchiz olun masından danışır, qala tikililərin i təsvir edir. Onun Bakı
haqqındakı mə lu matla rı orijinald ır. Onlara əvvəlki müəlliflərin əsərlə rində rast
gəlin mir. İbn İyas XVI əsrin əvvəllə rində əl-Ba kuvinin mə lu matla rını tə krar et mişdir.
4
Bakın ın iqtisadiyyatına dair irandilli mənbələr - X əsr anonim müə llifin
"Hüdud
əl-aləm" (Tu manskinin əlyazması; V.Bartoldun girişi və göstəriciləri ilə V.F.M inorski
tərəfındən ingilis dilinə tərcü mə və qeydlərlə nəşr
olunmuşdur)
5
, XIII
əsr müəllifi
Məhəmməd ibn Nəcib Bə kranın " Cahannamə" (keç miş SSRİ EA Asiya xa lqları İn-tu
Leninqrad şöbəsinin əlyazması, C-612; Y.Y.Borşşovski tərəfindən nəşr olunmuşdur),
XIII əsrin anonim coğrafiyaşünasının əsəri
6
, Hə mdullah Qə zv ininin (XIV əsr) "Nüh zət
əl-qülub"
7
və Əmin Əh məd ər-Ra zin in (XVI-XVII əsrlə r) " Həft iqlim"
8
əsərləri də ço x
Dostları ilə paylaş: |