92
Ruhanilə rin nümayəndələri arasında fə lsəfi əsərləri ilə Şərqdə tanınan sufi alim
şeyxləri var id i. XI əsrin birinci yarısında Şirvanşahlar sarayında şeyx Məhəmməd Əli
Bakuv i böyük şöhrət qazan mışdı. XI əsrin ikinci yarısında Şirvanda məşhur şey x o lan
şeyx Əl-Hüseyn ibn Əli (ö. 1074/5) onun kiçik qardaşı id i. Onun Pirsaat çayının
sahilindəki Pirhüseyn xanəgahı ad lanan ziyarətgahı təkcə Şirvanda deyil, bütün Ya xın
Şərqdə də böyük hörmət qazan mışdı. Bu xanəgaha iri vəqf mü lkləri, bahalı parçalar,
digər qiy mət li əşyalar mənsub idi. Xanəgahın müridləri, dərv işləri və xid mətçilər
minlə rlə baş qoyuna və yük heyvanına sahib idilər. Pirhüseynin sağlığında və sonralar
xanəgah mühü m mədəni, fə lsəfi, elmi, ədəbi və d ini mərkə z olmuşdur.
32
Şəhər zadəganları sırasına iri tacirlər də daxil idi. Şəhərlərdə sənətkarlığın və
əmtəə istehsalının inkişafı Şirvan dövlətinin iqtisadiyyatında ticarətin və əmtəə-pul
münasibətlərinin vüsət almasına təkan verirdi. Şirvanın, Bakı, Şamaxı, Dərbənd və
digər orta əsr şəhərlə ri sənətkarlıq və t icarət mə rkəzləri id ilər. XII əsr mənbəyində
şəhərin "tacirbaşı"ları ad landırılan
33
"Şeyx ət-Tüccar", "Məlik ət-Tüccar" kimi iri
tacirlə r də şəhərin hakim təbəqələri arasında mühü m yer tuturdu. Onlar rastabazarlara,
sənətkarlıq e ma lat xana larına, karxanala ra, dükan lara. karvansaralara və digər daşınar
və daşınma z ə mla ka sahib idilər. Xırda a lverç ilə r və çərçilə r əhalin in istismar edilən
zü mrələrinə daxil idilər.
Şəhərlərin və şəhər həyatının inkişafı nəticəsində onların idarə o lunmasında
burada yüksək vəzifələr tutan nüfuzlu tacirlər fəal rol oynamağa başladılar. 1363-cü
ildə tərtib olun muş mənbədə müqatiə (icarə ) hüququ əsasında Arran, Muğan, Qəvbəri
(Mahmudabad və Bakuyə şəhərləri, ya xud "neft mənbələr"i ilə b irlikdə) və Şirvan
vilayətlərinə sahib olan Xoca Fasihi Şirvaninin ad ı çəkilir. "Müqatiəyə müvafiq olaraq,
ona mə xsus mülkiyyət hüququ sənədinə görə..." həmin yerlə rdən çox böyük məbləğdə -
820 min dinar - 82 tümən gəlir gəlirdi. Sənəddə göstərilird i ki, "Hə min məbləğ adı
çəkilən yerlərdən daxil olur".
34
Orta əsrlərdə A zərbaycanın iqtisadi həyatında ica rə sistemi hələ ərəb
hökmranlığı dövründən mövcud idi. XIII-XIV əsrlərdə, monqollar dövründə icarə
sistemi daha da inkişaf etmiş, dövlət verg ilərin in alın masın ın və dövlət gəlirlərin in
başlıca forması kimi şəhərlərin təsərrüfat həyatında geniş yayılaraq, bütövlükdə ö lkən in
məhsuldar qüvvələrin in in kişafında əngələ çevrilmişdi.
Feodal şəhər inzibati idarəsinin mühüm simalarından biri ş əhərin bazarlarına,
ticarət-sənətkarlıq məhəllələ rinə, məhsulla rın keyfiyyətinə,
tə mizliyə və qayda-qanuna,
ölçü və çəki vasitələrindən düzgün istifadə olunmasına nəzarət edən mühtəsib idi. O,
polis funksiyasını da - şəhərdə ictimai asayişin qorunması, cinayət işlərinin və
cinayətkarlığın tədqiqi, sərxoşların və iğtişaşçıların cəza landırılması - ic ra edirdi.
Mühtəsib, həmçinin şəhər sakinlərinin Quranın göstərişlərinə və islam din i ayin lərinə
riayət et mələ rin i nə zarətdə saxlayırdı.
35
Bakı şəhərinin feodal cəmiyyətində rəislər mühü m yer tuturdu. Bakın ın
İçərişəhər hisəsəsindəki Sın ıqqala məscidin in divarındakı kitabədə memarının adı
çəkilir: Ustad ər-Rəis Məhəmməd ibn Əbubəkr (h.417 (1078/79)-ci il).
36
Bu tarix
şirvanşah I Fəribürzün hakimiyyət dövrünə uyğun gəlir. Rəislər şəhərin sosial