1
© İSAM, İstanbul 2010
Sorunlu ‘Religion’ Kavramı ve Hinduizm Kurgusunun
Bîrûnî’ye Atıfla İrdelenmesi*
Syed Farid Alatas**
İslâm Araştırmaları Dergisi, Sayı 23, 2010, 1-22
Giriş
Sosyal ve beşerî bilimlerdeki Avrupa-merkezciliğe ve oryantalizme yöne-
lik eleştiri, esasen bilginin sömürgecilikle, akademik/entelektüel emperyalizmle,
Amerikan hâkimiyetiyle ve bir ölçüye kadar da çoğu disiplin ve çalışma alanın-
da Avrupalı akademik kurumlarla işbirlikçi biçimde kullanımını hedef almaktadır.
Bütün bu sorunları en iyi yansıtan durum, Batı Avrupa’nın ve Amerika’nın tarihî
Problematizing the Concept of Religion and the Construction of Hinduism with
Reference to al-Býr†ný
Social scientific concepts originate from cultural terms in everyday language.
As such, they present problems when brought into scientific discourse and used
to talk about areas and periods outside of those of their origins. The result is
a distortion of the phenomena to which they are applied. By the 18th century
“religion”, from the Latin religio, came to be used as a scientific concept, referring
to belief systems other than Christianity. When “religion” is applied to beliefs
other than Christianity, for example, Islam or Hinduism, there is an implicit or
explicit comparison with Christianity, which results in an elision of reality and
a cultural Christianization of these other belief systems in the sense that it is
the characteristics of Christianity which are attributed to these other “religions”.
This has become a problem in the social sciences because of the fact that it was
European Christendom that became culturally dominant, resulting in the cognitive
hegemony of European knowledge. This does, however, suggest the possibility
of alternative constructions of ‘Hinduism’. This paper critically examines the
concept of religion as it is applied to Hinduism. It also makes reference to the
Muslim scholar, al-B
ýruný’s (AH 362-453/AD 973-1061) construction of the
beliefs that he encountered in India. It examines his Kitab Tahq¢q ma li al-Hind
and looks for a construction that predates the coming of European Orientalist
studies and social science.
Key words: Religion, Social Sciences, Hinduism, Islam, al-Býruný
*
Çev. Doç. Dr. Salime Leyla Gürkan, TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
** Doç. Dr., National University of Singapore.
İslâm Araştırmaları Dergisi
2
ve sosyal bağlamlarında ortaya çıkan ve daha sonra diğer tarihî ve kültürel bağ-
lamlara uygulanan kavramların genel geçerlik ve hâkimiyet kazanmasıdır. Sosyal
bilimsel kavramlar gündelik dildeki kültürel terimlerden doğmaktadır. Bu kav-
ramlar bilimsel söyleme taşındıklarında ve çıktıkları alanın ve dönemin dışındaki
alanlar ve dönemler hakkında konuşmak için kullanıldıklarında, sorunlara sebep
olmaktadır. Bunun sonucu söz konusu kavramların uygulandığı fenomenlerin
tahrife uğramasıdır. Bu makale iki şeyi hedeflemektedir. Bunlardan birincisi kül-
türel terimlerin sosyal bilimsel kavramlara dönüşme süreci ile çıktıkları zaman ve
zeminin dışında kullanıldıklarında “anlam kaybı” veya gerçekliğin tahrif edilme-
siyle sonuçlanma sürecini açıklamaktır. Bu açıklama, Hinduizm için kullanıldığı
şekliyle “religion” terimi üzerinden yapılmaktadır. İkinci hedef ise Müslüman âlim
Bîrûnî’nin çalışmasından hareketle alternatif bir Hinduizm kurgusu imkânını or-
taya koymaktır.
Birinci bölümde “religion” kavramı Roma döneminde ortaya çıktığı ve geliştiği
şekliyle, zaman içinde geçirdiği değişimler ve en nihayet sosyal bilimlerin kavram
dağarcığına girişi tartışılmak suretiyle ele alınmaktadır. Bunu religion’ın tanımı,
özellikle kapsayıcı ve dışlayıcı tanımları etrafındaki sorunlara yönelik bir tartışma
izlemektedir. Sonraki bölüm İslâm ve Hinduizm’den yapılan örneklemeler etra-
fında, religion’ın dışlayıcı tanımından doğan sorunlu din kurgulamaları üzerine
yoğunlaşmaktadır. Daha sonra alternatif Hinduizm kurgulamaları sorusuna dö-
nülerek Bîrûnî’nin Hinduizm kurgusu ele alınmaktadır. Son bölüm ise Bîrûnî’nin
yaklaşımından hareketle evrensel bir religion kavramını gündeme getirmektedir.
Religion Kavramının Gelişimi
Religion kavramının doğuşunu ve gelişimini birtakım tarihî aşamalar üze-
rinden ele almak mümkündür. Bu aşamalar Hıristiyanlık öncesi Roma, erken
Hıristiyanlık dönemi (Katolik Kilisesi), modern dönem (Rönesans, Reform,
Aydınlanma) ve XIX. yüzyıldır.
Etimolojik yaklaşımın bizim buradaki amacımıza katkısı yok denecek kadar
az olmakla birlikte, bu yaklaşım religion kavramının ifade ettiği anlamlar üzerine
düşünme noktasında gereklidir. Religion kelimesi Latince “religio”dan türemiş-
tir. “Relegere” (dikkatli bir şekilde gözlemleme), “religari” (tekrar bağlanma) ve
“reeligere” (yeniden seçme), religion kelimesinin muhtemel kökenleridir ve her
biri birbirinden farklı fakat belli noktalarda birbiriyle örtüşen dinî tavırlara işaret
etmektedir.
1
1 Karl
Rahner, Encyclopedia of Theology: The Concise Sacramentum Mundi (New York:
Crossroads, 1989), s. 1359.
Sorunlu Religion Kavramı ve Hinduizm Kurgusunun Bîrûnî’ye Atıfla İrdelenmesi
3
Hıristiyanlık öncesi Roma’sında religio, herhangi bir tanrıya adanmış bir tapı-
nakta icra edilen kült biçimlerini ve merasimlerini ifade eden kolektif bir terimdi.
2
Roma’nın Hıristiyanlaşmasıyla birlikte Hıristiyanlık, imparatorluğun hâkim inanç
sistemi hâline geldi; diğer kültler de bu yeni inanç sistemi tarafından ya yutuldu
ya da ortadan kaldırıldı. Erken Hıristiyanlık döneminde, yani ilk dört asır bo-
yunca, Hıristiyanlık diğer rakip dinlerin yanı sıra varlığını sürdüren bir dinken
religio terimi sıkça kullanıldı. Fakat V. yüzyıldan itibaren rakip dinlerin ortadan
kalkmasıyla birlikte daha az kullanılmaya başlandı.
3
Bu terimi Hıristiyanlık için
kullanmaya artık gerek yoktu; zira Hıristiyanlık artık tek meşru inanç hâline gel-
miş ve “Kilise” şeklinde anılmaya başlanmıştı.
4
Terim, bu dönemde kullanıldı-
ğı kadarıyla, ritüel uygulamalar, (Tanrı’ya) tapınma, dindarlık, Tanrı ile insan
arasındaki bağ, Kilise’nin yapısal teşkilatı ve bu teşkilatın çeşitli seviyeleri gibi
manalara sahipti.
5
Erken modern dönemde ise, Eflatuncu Hıristiyan düşünür Marsilio Ficino’nun
De Christiana Religione
’sinin 1474’te piyasaya çıkmasıyla birlikte, Hıristiyanlığı
ifade etmek için daha ziyade “Hıristiyan dini” tabiri kullanılmaya başlandı.
6
Yeni
Ahit’teki ilgili Grekçe kelimeler İngilizce’ye religion şeklinde tercüme edildi ve bu
da:
a) doğru dinî uygulamalar veya ibadet, b) kabul görmüş dinî davranış şekli
ve
c) -Hıristiyanlık dışı ibadet ve davranışa karşılık- Hıristiyan dinine bağlılığı
ifade etti.
7
Fakat Martin Luther ve Protestan Reformu’yla birlikte religio terimi öncekine
zıt bir mana kazandı. “Christiana Religio” ibaresi, yeni manasıyla, Katolik Kilise
teşkilatından ayrı olarak Hıristiyan itikadını ve bir hayat biçimini ifade etmeye
başladı. Bu din, ruhban sınıfına karşıydı; dolayısıyla bu sınıftan olmayan, yani
Kilise teşkilatının dışında yer alan halkın (laik sınıf) diniydi. Yine aynı dönemde
religio terimi daha geniş, bugünkü kullanımına yakın bir mana kazandı; bu yeni
mana sırf dindarlık, Tanrı ile insan arasındaki bağ veya ibadetin ötesinde bir fikir
sistemi, itikat veya doktrin olma manasıydı.
8
Söz konusu değişime işaret eden bir
çalışma Hugo de Groot’un De Veritate Religionis Christianae’sidir.
9
Bu radikal
2 Wilfred Cantwell Smith, The Meaning and End of Religion: A Revolutionary Approach
to the Great Religious Traditions
(London: SPCK, 1962), s. 21.
3 Smith,
Meaning and End of Religion
, s. 24-25.
4 Joachim Matthes, “Religion in the Social Sciences: A Socio-Epistemological Critique”,
Akademika,
56 (2000), s. 56.
5 Smith,
Meaning and End of Religion
, s. 25, 26, 29.
6 Smith,
Meaning and End of Religion
, s. 33, 36.
7 The Interpreter’s Dictionary of the Bible (New York: Abingdon Press, 1962), IV, 32.
8 Smith,
Meaning and End of Religion
, s. 40.
9 Bk.
Smith,
Meaning and End of Religion
, s. 39, dn. 107.
Dostları ilə paylaş: |