0f11aztitul(1-7)

193 
 
Elementar  zərrəciklərin  ilk  təsnifatı  onların  kütlələrinə  görə  aparılırdı.  Onlar 
kütlələrinə görə 3 qrupa bölünürdü: leptonlar – yüngül zərrəciklər, mezonlar – orta 
kütləlilər, barionlar – ağır kütləlilər. 
Elementar zərrəciklər elektronun yükünün tam müsbət mislinə, tam mənfi mis-
linə, kəsrli mislinə və sıfır mislinə bərabər elektrik yükünə malikdir. Məsələn, foton, 
neytrino, bozon 
?????? , mezon ??????  elektrik yükü olmayan, kvarklar isə kəsrli elektrik 
yükünə malik elementar zərrəciklərdir. 
Elementar zərrəciklər yaşama müddətinə görə dayanıqlı, kvazidayanıqlı və daya-
nıqsız olmaqla üç qrupa bölünür. Müasir hesablamalara görə proton, elektron, ney-
trino  və  foton  dayanıqlı  zərrəciklərdir.  Məsələn,  protonun    sərbəst  halda  yaşama 
müddəti 
10 ildir. Kvazidayanıqlı zərrəciklərin orta yaşama müddəti ≈ 10
??????????????????,  
dayanıqsız  zərrəciklərin  isə 
≈ 10
??????????????????-dır. 
Elementar  zərrəciklərin  əksəriyyəti 
dayanıqsız olduğundan onlara təbiətdə rast gəlinmir. Belə zərrəciklər laboratoriya-
larda  alınır.  Onların  alınmasının  başlıca  üsulu  sürətləndirilmiş  dayanıqlı  zərrəcik-
lərin  toqquşması  üsuludur.  Bu  zaman  həmin  zərrəciklərin  kinetik  enerjilərinin 
müəyyən  hissəsi  yeni  yaranan  zərrəciklərin  enerjisinə  çevrilir.  Demək  olar  ki, 
elementar  zərrəciklərin  əksəriyyəti  zərrəciklərin  sürətləndiricisi  qurğularında 
laboratoriya üsulu ilə alınmışdır. Belə qurğulardan ən nəhəngi “Böyük Adron kollay-
deri”dir (BAK). BAK-da ilk eksperiment 10 sentyabr 2008-ci ildə aparılmışdır.  
 
 “Böyük Adron kollayderi” (BAK) – dayanıqlı zərrəciklərin sürətləndirilməsi və 
onların toqquşması nəticəsində yaranan çox böyük enerjini çox kiçik fəzada topla-
mağa imkan verən qurğudur 
(b)
.  
BAK-da zərrəciklərin enerjisi teraelektronvoltlarla ölçülür. Orada eyni zərrəcik-
lər dəstəsi – protonlar, yaxud qurğuşun ionları bir-biri ilə toqquşur.  Zərrəciklər dəs-
təsi artıq mövcud olan sürətləndiricidə yaradılır və sonra BAK -a daxil edilir.  
(b) 
– “
Böyük Adron kollayderi”nin sxemi.   
Burada ATLAS (
A Toroidal LHC ApparatuS
), 
ALİCE (
A Large Ion Collider Experiment
), LHGb (Large Hadron Collider beauty experiment) 
və CMS (
Compact Muon Solenoid
) BAK-da aparılan eksperimentlərin adıdır.
(b)
 
  LAYİHƏ

---

194 
 
Burada həmin zərrəciklər çevrə üzrə hərəkət etməklə milyon dövr edə bilir. Zərrə-
ciklər dəstəsi hər dövrdə əlavə enerji əldə edir və iki protonun toqquşması anında 
ümumi enerjisi 
14 ??????????????????-ə qədər artır. Alimlər 2012-ci ildə BAK-da apardıqları iki 
ardıcıl eksperiment nəticəsində Hiqqs bozonu adlandırılan yeni elementar zərrəciyin 
yarandığını aşkar etdilər.   
Elementar zərrəciklərin spini – mexaniki momenti Plank sabiti 
ℎ-ın tam və ya 
1 2
⁄  mislini ifadə edir. 
Fundamental qarşılıqlı təsirlər. Müasir təsəvvürlərə görə, təbiətdəki bütün qarşı-
lıqlı təsirlər elementar zərrəciklər arasında mövcud olan dörd fundamental qarşılıqlı 
təsirin təzahür formasıdır (
cədvəl 4.5
). 
 
Cədvəl 4.5. 
Fundamental qarşılıqlı təsirlər 
Növü 
Qarşılıqlı təsir 
kvantı 
Təsir 
radiusu, 
?????? 
İntensivliyi (güclü q.t. 
ilə müqayisədə) 
Güclü qarşılıqlı təsir 
Qlüon 
10
 
1 
Elektromaqnit qarşılıqlı təsiri 
Foton 
∞ 
10  
Zəif qarşılıqlı təsiri 
??????  və ??????
±
 
bozonları 
10
 
10
 
Qravitasiya qarşılıqlı təsiri 
Qraviton 
∞ 
10
 
 
Güclü qarşılıqlı təsir atom nüvəsinin dayanıqlığını təmin edir: nüvədə proton və 
neytronu, proton və neytronda isə kvarkların qalmasını təmin edir. Bu qarşılıqlı təsir 
kvarklar arasında qlüon mübadiləsi ilə həyata keçirilir. Elementar zərrəciklərin mü-
asir təsnifatı güclü qarşılıqlı təsirlərə görə müəyyən edilir: güclü qarşılıqlı təsirdə 
iştirak edən adronlar qrupu (yun. “adros” – böyük, güclü) və güclü qarşılıqlı təsirdə 
iştirak etməyən leptonlar qrupu (yun. “leptos” – nazik, yüngül).  
Elektromaqnit qarşılıqlı təsiri elektrik yükünə malik zərrəciklər arasında möv-
cuddur və o, zərrəciklər arasında foton mübadiləsi ilə həyata keçirilir. Bu qarşılıqlı 
təsir  atom,  molekul  və  kristalların  mövcudluğunu  təmin  edir,  maddələrin  (bərk 
cisim, maye, qaz və plazma) xassəsini müəyyən edir. O, yüklərin işarəsindən asılı 
olaraq ya cazibə, ya da itələmə xarakterli ola bilir. 
Zəif qarşılıqlı təsir elementar zərrəciklərin çevrilməsini təmin edir. Ona görə də 
bu qarşılıqlı təsirdə bütün elementar zərrəciklər (fotonlardan başqa) iştirak edir. Zəif 
qarşılıqlı təsirə nümunə olaraq neytronun 

-çevrilməsini göstərmək olar: 
?????? → ?????? +
?????? +

. 
Zəif qarşılıqlı təsir kütləsi nuklonların kütləsindən 100 dəfə böyük olan  W
+
, W
–
 
və Z
0 
zərrəciklərinin mübadiləsi ilə həyata keçirilir. Bunu ilk dəfə, həmin zərrəciklər 
kəşf edilməzdən çox qabaq, pakistanlı fizik Məhəmməd Abdus Salam (1926–1996) 
əsaslandırmışdır. O, fundamental qarşılıqlı təsirlər sahəsindəki əhəmiyyətli işlərinə 
görə 1979-cu ildə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. 
Fundamental  təsirlərdən  yalnız  qravitasiya qarşılıqlı  təsiri  universal  xarakterə 
malikdir. Belə ki, qravitasiya qarşılıqlı təsiri bütün makrosistemlər və kütləsi olan 
elementar zərrəciklər arasında qarşılıqlı cəzbetməni təmin edir.  
  LAYİHƏ

---