0f11aztitul(1-7)

138 
 
Dalğa cəbhəsi müstəvi olan dalğa müstəvi dalğa, sferik və silindrik olan dalğalar 
isə müvafiq olaraq sferik və silindrik dalğa adlanır.
  
 
Müstəvi dalğa müəyyən bir istiqamətdə – müstəvi dalğa səthinə perpendikulyar 
istiqamətdə yayılan dalğadır.
 
Dalğaların difraksiyası. Hüygens prinsipi. Bütün növ dalğaların malik olduğu 
ümumi xassələrdən biri də onların difraksiyasıdır. 
 Dalğaların difraksiyası – maneəyə rast gəldikdə dalğaların həndəsi yayılma 
istiqamətlərindən kənara çıxma (maneəni aşaraq onun arxasına keçmə) hadisəsidir.  
Dalğa uzunluğu ilə onun rast gəldiyi maneənin ölçüsü arasındakı nisbətdən asılı 
olaraq dalğa həmin maneəni aşaraq onun arxasına keçə bilir. Başqa sözlə, difraksiya 
hadisəsi o vaxt aydın görünür ki: 
??????
??????

 
şərti ödənsin. Burada 

−dalğa uzunluğu, ?????? − dalğanın difraksiyaya uğradığı ma-
neənin (və ya dəliyin) ölçüsü, 
?????? − maneədən difraksiya müşahidə olunduğu yerə qə-
dərki məsafədir. 
Difraksiya hadisəsi keyfiyyətcə 1690-cı ildə Hüygensin formalaşdırdığı prinsip 
əsasında izah edilə bilər. Hüygens prinsipinə görə – dalğa cəbhəsinin çatdığı hər bir 
nöqtə tezlikləri dalğanın tezliyinə  bərabər yarımsferik dalğa mənbəyinə çevrilir. Bu 
yarımsferik dalğaların (onlar ikinci dalğalar adlanır) qurşayanı verilmiş an üçün yeni 
dalğa cəbhəsini verir (bax: 
c
). 
Dalğanın yayılma istiqaməti dalğa cəbhəsinə perpendikulyar olduğundan hər sonrakı 
anda dalğanın yayılma istiqaməti – şüa müəyyən oluna bilir.  
 Şüa – verilən nöqtədə dalğa cəbhəsinə çəkilmiş normaldır.  
Beləliklə, Hüygens prinsipinə görə difraksiya hadisəsi belə izah edilir: fərz edək 
ki, kəsiyi olan maneə üzərinə perpendikulyar olaraq müstəvi dalğa düşür. Dalğa ma-
neəyə çatdıqda kəsiyin hər bir nöqtəsi yarımsferik dalğa mənbəyinə çevrilir. Həmin 
dalğaların qurşayanı yanlardan əyildiyindən kəsikdən keçən dalğa da qismən ilk ya-
yılma istiqamətindən kənarlara doğru meyil edərək maneənin arxasına tərəf yayılır 
– difraksiya hadisəsi baş verir. Lakin Hüygens prinsipi yalnız dalğa cəbhəsinin ya-
yılma istiqaməti ilə bağlı məsələləri həll etməyə imkan verdi, o, müxtəlif istiqamət-
lərə yayılan dalğaların amplitudlarının və deməli, intensivliklərinin necə dəyişdiyini 
izah edə bilmədi. Bu problem yalnız 1819-cu ildə işığın difraksiyasını müəyyən və 
izah edən fransız fiziki Ogüsten Jan Frenel (1788–1827) tərəfindən həll olundu. 
Hüygens–Frenel prinsipi. İşığın difraksiyası. Hüygens prinsipini inkişaf etdirən 
Frenelə  görə,  dalğa  cəbhəsinin  səthində  yerləşən  bütün  ikinci  mənbələr  (
S , S ,
S

, S

 və s.
) koherent dalğa mənbələridir. Ona görə də işığın difraksiyası bu koherent 
mənbələrdən gələn koherent dalğaların fəzanın hər hansı M nöqtəsində toplanmasının – 
interferensiyasının nəticəsidir 
(d)
.  
  İşığın difraksiyası – işığın düz xətt boyunca ya-
yılma qanunundan kənara çıxaraq maneənin həndəsi 
kölgə sahəsinə daxil olması hadisəsidir. Beləliklə, inter-
ferensiya  prinsipi  ilə  Frenel  tərəfindən  tamamlanmış 
Hüygens prinsipi Hüygens-Frenel prinsipi adlanır.  
(d)
 
  LAYİHƏ

---

139 
 
Bu prinsip işığın difraksiyasını kəmiyyətcə izah etməyə imkan verdi. İşığın dalğa 
uzunluğu çox kiçik olduğundan onun difraksiyası da çox kiçik dəlikləri olan qeyri-
şəffaf  ekranda  və  ya  cisimlərin  sərhə-
dində müşahidə oluna bilir. Ona görə də 
işığın difraksiyasını müşahidə etmək və 
kəmiyyətcə araşdırmaq üçün difraksiya 
qəfəsi adlanan xüsusi qurğudan istifadə 
olunur 
(e)
.  
  Difraksiya qəfəsi – işığı spektrə 
ayıran  və işığın dalğa uzunluğunu ölç-
məyə imkan verən optik qurğudur. 
Difraksiya qəfəsi çox kiçik məsafədə 
yerləşən  N  sayda  qeyri-şəffaf  cizgilər-
dən  və  onlar  arasındakı  şəffaf  zolaq-
lardan ibarətdir (adətən, qurğunun 1mm 
hissəsində 500
1200-ə qədər belə cizgi 
olur).  Difraksiya  qəfəsinə  perpendikul-
yar düşən işıq şüaları zolaqlardan 
?????? bu-
cağı altında meyil edərək çıxır. Koherent dalğa mənbəyi olan bu zolaqlardan keçən 
şüaların interferensiyası nəticəsində ekranda difraksiyanın maksimum və minimumları 
alınır (bax: 
e
). 
Difraksiya qəfəsində maksimum şərti belədir: 
?????? ∙ ???????????????????????? = ??????

.                                (1) 
Burada 
?????? − difraksiya  qəfəsinin  sabiti  (və  ya  periodu)  adlanır:  ?????? = ??????
??????. 
?????? ??????ə ?????? − uyğun olaraq şəffaf zolaq və qeyri-şəffaf cizgilərin enidir, ?????? isə ?????? tərtib 
maksimum  verən  şüanın  meyil  bucağıdır. 
??????-nın  maksimal  qiyməti  ?????? = 90°,
??????????????????90° = 1 olduqda alınır: 
??????
=
??????

.                                        (2) 
Difraksiya  qəfəsindən  keçən  ağ  işığın  bütün  maksimumları  (mərkəzi  sıfırıncı 
istisna  olmaqla)  rəngli  alınır.  Mərkəzdən  başlayaraq  hər  bir  maksimum  bənöv-
şəyidən qırmızıya qədər 7 görünən rəng əks etdirir. Buna difraksiya spektri deyilir. 
Difraksiya spektrində alınan şüalardan, dispersiya spektrindən fərqli olaraq ən çox 
meyil edən qırmızı, ən az meyil edən isə bənövşəyi rəngli şüadır.  
 
 
Spektrdəki şüaların dalğa uzunluqları arasında hansı münasibət var? 
Məsələ. 
Şəkildə ağ işığın difraksiya qəfəsində difraksiyası nəticəsində 
ekranda alınan interferensiya mənzərəsinin müəyyən hissəsi 
təsvir edilmişdir. Səklə əsasən təyin edin:  
a) sol hissədə ağ zolağın nə demək  olduğunu;   
b) interferensiya maksimumlarının hansı ardıcıllıqla göründüyünü;   
c) difraksiya spektrində görünən müxtəlifrəngli işığın dalğa uzunluqları arasında hansı 
münasibətin olduğunu.
ARAŞDIRMA 
2 
TƏTBİQETMƏ  
 
 
d 
a 
b 
d sin 
 
(e) 
Difraksiya 
qəfəsi 
Müstəvi dalğa 
1-ci  tərtib 
maksimumu  
Mərkəzi 
maksimum  
1-ci  tərtib 
maksimumu  
  LAYİHƏ

---