0f11aztitul(1-7)

135 
 
əmələ gəlir. Bu şüalar toplanaraq interferensiyanın maksimumluq və minimumluq 
şərtlərinə uyğun olaraq interferensiya mənzərəsi – işıqlı və qaranlıq konsentrik hal-
qalar mənzərəsi yaradır. 
 
İşığın dalğa uzunluğunun təyini.  Fərz  edək  ki, 
??????  ??????ə ??????   koherent dalğa mənbələri arasındakı məsafə 
mənbədən ekrana qədərki məsafədən çox-çox kiçik-
dir 
(j)
:
 ?????? ≪ ??????. Belə halda ??????  ??????ə ??????  mənbələrindən şüa-
lanan  işıq  dalğaları  koordinatı 
??????  olan  ekrandakı  m 
nöqtəsinə, demək olar, paralel gəlir. Bu şüalar arasın-
dakı yollar fərqi: 
∆?????? = ?????? − ?????? = ?????? ∙ ????????????????????????. 
 bucağı kiçik olduğundan: ????????????????????????
?????????????????? =
. 
Bu hal üçün interferensiya maksimumu alınır: 
?????? ∙
??????
??????
= ??????
. 
Buradan işığın dalğa uzunluğu üçün alarıq: 
 =
??????
??????
∙
??????
??????
. 
 
 
“Nyuton halqaları”nı müşahidə edək. 
Təchizat:
 
“Nyuton halqaları” cihazı, ağ vərəq (A5 formatlı), cib 
telefonu.  
İşin gedişi:  
1. Cihazı sıxacları yuxarıda olmaqla üfüqi masanın səthində, ağ 
vərəqin üzərində yerləşdirin. Belə olduqda linzanın müstəvi üzü 
sizə  tərəf  olacaq  və  onun  səthinə  düşən  işıq  süalarını  paralel 
qəbul etmək olar 
(k)
.  
2. Linzanı yuxarıdan müşahidə edin və gördüyünüz mənzərənin fotoşəklini çəkin. 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Nə müşahidə etdiniz? 
 “Nyuton halqaları”nın ortası tutqun böyük dairəvi ləkədən, kənarlarının isə konsentrik 
rəngli və tutqun halqalardan ibarət olduğunu nə ilə izah etmək olar?  
 
 
Yəqin  ki,  balaca  olarkən  üfürdüyünüz  sabun  qovuq-
larını xatırlayırsınız. Havada süzən bu qovuqların səthi 
bir-birini əvəz edən rəngli halqalarla əhatə olunur 
(l)
.  
  Sabun  qovuğunun  səthində  belə  halqaların  yaran-
masını necə izah edərdiniz?
 
 
 
 
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN 
ARAŞDIRMA 
2
TƏTBİQETMƏ 
 
(j)
d
1
d
2
Y
 
m
 
y
m
 
0
 
Ekran
 
L
S
1
S
2
l


d
(k
(l)
  LAYİHƏ

---

136 
 
 
 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
1 
Koherent  dalğalar  nəyə  deyilir?  Koherent  işıq  dalğaları  necə 
alınır? 
 
 
 
2 
Monoxromatik  şüanın  iki  dalğası 
∆?????? = 0,3

  yollar  fərqi  ilə 
fəzanın müəyyən nöqtəsində interferensiya edir.  Bu dalğaların 
fazalar fərqini təyin edin.  
 
 
 
3 
??????  ??????ə ?????? mənbələrindən  ekrana  ko-
herent ağ işıq dalğaları düşür. Ekranda 
hansı 
interferensiya 
mənzərəsi 
müşahidə  olunar?  Bu  mənzərə  harada 
daha parlaq olar? Niyə? 
 
 
 
4 
İki koherent dalğanın yollar fərqi
∆?????? = 5

 olan nöqtədə alınan 
interferensiyanın maksimum tərtibini hesablayın.  
 
 
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ?
İş vərəqində “İnterfe-
rensiya hadisəsi” mövzusunda esse yazın. 
LAYİHƏ.
“İnterferensiyanın tətbiqləri” 
mövzusunda referat hazırlayın
.
 
 
 
3.12. DALĞALARIN DİFRAKSİYASI. İŞIĞIN DİFRAKSİYASI 
 
 İşıq şüası – işıq enerjisinin yayıldığı xətdir.  
İşıq şüaları paralel, divergent (haçalanan) və konvergent (yaxın-
laşan) ola bilir. Çox böyük uzaqlıqda yerləşən mənbələrdən, mə-
sələn, Günəş və ulduzlardan Yer səthinə düşən işıq paralel işıq 
şüaları qəbul edilir.  
 İşıq vakuumda və bircins mühitdə düz xətt boyunca yayılır. 
 Bircins mühit – bütün həcmi boyu eyni fiziki xassəyə malik olan mühitdir.   
Cisimlərin kölgələrinin alınması işığın düz xətt boyunca yayılmasının nəticəsidir. 
 
 

 
Təbiətin qoynunda gəzintidə olduqda, yəqin ki, hörüm-
çək toruna diqqət yetirmisiniz. Bəzən o, spektr rəngləri 
ilə diqqəti özünə cəlb edir.  
 Hörümçək torunda 
ağ işığın spektrinin 
alınmasını  işığın 
hansı xassəsi ilə 
izah edərdiniz?  
 Mənzərənin işığın 
dalğa təbiəti ilə nə 
əlaqəsi ola bilər?
 
S
1
 
S
2
 
d 
0
x
B
t
Ekran
 
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika –  7 və 10
  LAYİHƏ

---

137 
 
 
 
Dalğa səthi və dalğa cəbhəsi. 
İxtiyari növ dalğanın müxtəlif mühitlərdə yayılma 
qanunauyğunluğu  universal  xarakterə  malikdir.  Məsələn,  durğun  su  səthinə  düşən 
damcının düşmə nöqtəsində yaratdığı rəqslər zaman keç-
dikcə  bütün  istiqamətlərə  eyni  sürətlə  yayılaraq  mühitin 
müəyyən hissəsini əhatə edir 
(b)
. Zaman keçdikcə dalğa 
yayılmaqda davam edərək su səthinin daha çox hissəsini 
həyəcanlandırır. Deməli, dalğa yayılarkən su səthi (mühit) 
dalğanın yayıldığı və hələ yayılmadığı iki hissədən ibarət 
olur. Verilmiş anda bu hissələri bir-birindən ayıran təmas 
xətti dalğa səthidir.    
 Dalğa səthi – verilmiş anda dalğaların çatdığı nöq-
tələrin həndəsi yeridir. 
Dalğa yayılan mühitdə müəyyən nöqtələr toplusu eyni 
faza ilə rəqs edir. Belə nöqtələrdən keçən səth üzərində 
faza eyni bir qiymətə malik olduğundan həmin səthlər bə-
rabər fazalı səth, yaxud dalğa cəbhəsi adlanır.  
 Dalğa cəbhəsi – eyni fazada rəqs edən nöqtələrin 
həndəsi yeridir.
 
Dalğa  cəbhəsi  həndəsi  məfhum  olub  eyni  fazada  rəqs 
edən nöqtələrdən keçən səth təsəvvürü yaradır 
(c)
. Mühitdə 
dalğa  yayılarkən  onun  ardıcıl gələn  müxtəlif nöqtələrində 
fazanın qiyməti müxtəlif ola bildiyinə görə həmin mühitdə 
sonsuz sayda dalğa cəbhəsi mövcud ola bilir.
 
Dalğalar maneəyə rast gəldikdə nə baş verir? 
Təchizat: “Dalğa vannası” dəsti (dayaz laboratoriya vannası,
üfüqi çubuqla təchiz edilmiş dalğa generatoru, müstəvi lövhə-
lər), su (200 ml), fotokamerası olan cib telefonu. 
İşin gedişi: 1. Generatoru işə salın və çubuğun su səthində ya-
ratdığı dalğaları müşahidə edin.  2. Yayılan dalğaların yolu üzə-
rində  iki  müstəvi  lövhəni  elə  yerləşdirin  ki,  onların  kənarları 
arasında kəsik əmələ gəlsin 
(a)
. Bu zaman kəsikdən keçən dal-
ğaların  necə  yayıldığına  diqqət  yetirin  (
a
,  1).  3.  Lövhələr 
arasındakı  kəsiyi  tədricən  daraldın  və  dalğaların  yayılma
formasının necə dəyişdiyini izləyin (
a
, 2 və 3). Kəsikdən sonra 
su səthində yayılan dalğaların fotoşəkillərini çəkin  
Nəticənin müzakirəsi: 
 Üfüqi çubuğun rəqsi hərəkəti su səthində hansı formada 
dalğa yaratdı?  
 Bu dalğaların yayılma yoluna kəsiyi olan maneə 
yerləşdirdikdə nə müşahidə etdiniz? 
 Kəsik daraldıqca ondan keçən dalğaların forması necə dəyişdi?    
 Təcrübədən dalğaların xassəsinə aid nə nəticəyə gəlmək olar? 
(a)
 
(1) 
(2) 
(3) 
ARAŞDIRMA  
1 
(b) 
(c)
I dalğa 
cəbhəsi 
II dalğa 
cəbhəsi 
II dalğa 
mənbələri 
  LAYİHƏ

---