176
meyil edir, vakuumda işıq sürətinə yaxın sürətlə yayıla bilir və qalınlığı bir neçə mm
olan alüminium lövhə tərəfindən tamamilə tutulur.
Radioaktiv nüvələrin
-şüalanması nüvələrin
-çevrilməsi adlanır.
??????
- çevrilməsinə məruz qalan nüvənin yükü e qədər artır, kütlə ədədi dəyişmir
və kimyəvi element Mendeleyev cədvəlinin sonuna doğru yerini bir xana dəyişir:
?????? →
?????? +
??????. (3)
??????
- çevrilməsinə məruz qalan nüvənin yükü e qədər azalır, kütlə ədədi dəyişmir və
kimyəvi element Mendeleyev cədvəlinin başlanğıcına doğru yerini bir xana dəyişir:
?????? →
?????? +
??????. (4)
Radioaktiv nüvənin
-çevrilməsinə nümunə olaraq aşağıdakı reaksiyaları göstər-
mək olar:
???????????? → ?????? +
?????? +
. (5)
???????????? → ???????????? +
?????? +
. (6)
Radioaktiv nüvənin
-çevrilməsinin (5) və (6) reaksiyalarındakı və
simvolları nəyi
bildirir?
1934-cü ildə İtaliya əsilli ABŞ fiziki Enriko Fermi (1901–1954)
-çevrilmənin kvant nə-
zəriyyəsini
işlədi. Bu nəzəriyyəyə görə, nüvənin
- çevrilməsində nüvə daxilində bir ney-
tronun protona çevrilmə prosesi baş verir. Həmin proses elektrik yükünün və enerjinin
saxlanması qanununa görə iki zərrəciyin – elektron və yük ədədi ilə kütlə ədədi sıfıra bə-
rabər olan zərrəciyin yaranması ilə müşayiət olunur. Fermi həmin zərrəciyi neytrino (ital.
“neytrino” – neytral) adlandırdı:
n → p + e + . (7)
Analoji olaraq
nüvənin
–
çevrilməsində nüvə daxilində bir protonun neytrona çevrilməsi
prosesi baş verir və pozitronla yanaşı, yük ədədi ilə kütlə ədədi sıfıra bərabər olan
zərrəciyin – antineytrinonun yaranması ilə müşayiət olunur:
p → n + e + .
(8)
-şüalanma – çox böyük tezlikli (
10
10 ????????????
) foton selindən ibarət elektro-
maqnit şüalanmasıdır. O çox böyük nüfuzetmə qabiliyyətinə də malikdir – qalınlığı
bir
neçə santimetr olan qurğuşun divardan keçə bilir
. Bu şüalar elektrik yükünə malik olma-
dığından elektrik və maqnit sahəsinin təsirinə məruz qalmır.
-şüalanma, adətən, nüvə-
lərin
- və
- çevrilmələrini müşayiət edir. Belə ki, nüvənin çevrilməyə məruz qalması
– atomu həyəcanlanmış halda olan yeni nüvələrin yaranması deməkdir. Həyəcanlanmış
atom isə
-şüalanmaya malik olan kvant buraxmaqla yenidən əsas halına qayıdır.
Beləliklə:
-şüalanmada nüvənin kütlə və yük ədədləri dəyişməz qalır – radioaktiv yer-
dəyişmə baş vermir.
Bütün nüvə çevrilmələri və nüvə reaksiyaları üçün mütləq şəkildə kütlə və yük
ədədlərinin saxlanması qanunu ödənilir.
LAYİHƏ
177
Atomun enerjisi necə dəyişər?
Məsələ 2.
Uran
?????? -şüalanma nəticəsində
??????ℎ nüvəsinə çevrildi. Bu çevrilmə zamanı
ayrılan
enerjini və
zərrəciyin sürətini təyin edin.
Verilir
Həlli
??????
= 238,125 a. k. v.
??????
= 4,00387 a. k. v.
??????
= 234,116 a. k. v.
1??????. ??????. ??????. = 1,6605 ∙ 10
????????????
1 ?????????????????? = 10 ???????????? = 1,6022 ∙ 10
??????.
??????−?
?????? →
??????ℎ + ????????????.
?????? = ??????
− (??????
+ ??????
) ∙ 931,5 ??????????????????.
?????? =
??????
∙
2
=
2 ∙ ??????
??????
.
Nəticənin müzakirəsi:
Uran nüvəsinin -çevrilməsi prosesində neçə coul enerji ayrıldı? Bu çoxdur, yoxsa az?
Radioaktiv çevrilmə zamanı yaranan -zərrəcik hansı sürətlə nüvədən uzaqlaşdı?
Bu nüvə çevrilməsi -şüalanmanın hansı xassəsini təsdiq etdi?
Son araşdırmalardan müəyyən olunmuşdur ki, insan gündəlik həyatda ən çox radonun ra-
dioaktiv şüalanmasına məruz qalır. Bu radioaktiv inert qazın mənbəyi yaşadığımız evin
tikinti materialları (daş, kərpic, sement və s.), artezian quyusundan evimizə daxil olan su,
işlətdiyimiz təbii qazın yanma məhsulu və s. ola bilər. Mütəxəssislər məsləhət görürlər ki,
bu şüalanmanın konsentrasiyasını azaltmaq üçün otaqların havası tez-tez dəyişdirilməlidir.
Aşağıda verilən hansı nüvənin -şüalanmasında radioaktiv radon alınır?
? →
???????????? + ???????????? +
.
№
Suallar
Bilirəm
zəif orta yaxşı
1 Hansı maddələr stabil, hansılar isə radioaktiv adlanır?
2
-, - və -şüalanmalarının xassələrini sadalayın.
3 - və -şüalanmasındakı zərrəciklərin elektrik yükləri-
nin işarəsini necə təyin etmək olar?
4
Nüvənin radioaktiv çevrilməsində hansı saxlanma qa-
nunları ödənilir?
5 Radioaktiv nüvənin -çevrilməsi reaksiyalarındakı və
simvolları nəyi bildirir?
6
-şüalanmanın yaranmasını nə ilə izah etmək olar?
NƏ ÖYRƏNDİNİZ?
İş vərəqində
“Radioaktivlik və nüvələrin radioaktiv çevrilməsi” mövzu-
sunda esse yazın.
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN
ARAŞDIRMA
2
TƏTBİQETMƏ
LAYİHƏ