0f11aztitul(1-7)

169 
 
Nüvə qüvvələri 
Nüvənin dayanıqlığı onu təşkil edən proton və neytronlar arasında nüvə qüvvələri 
(və ya güclü qarşılıqlı təsir qüvvələri) adlanan xüsusi cazibə xarakterli qüvvələrin 
mövcud olmasındadır.  
 Nüvə qüvvələri – nuklonları nüvədə saxlayan və onun dayanıqlığını təmin edən 
qüvvələrdir. 
Bu qüvvələrdə aşağıdakı xüsusiyyətlər aşkar edilmişdir:   
1) cazibə xarakterli qüvvələrdir; 
2) nüvə ölçüləri dairəsində protonlar arasında mövcud olan itələmə xarakterli Ku-
lon qüvvələrindən 100 dəfə böyükdür; 
3) yaxınatəsir xarakterlidir – nüvə ölçüləri dairəsində (
10

10
??????) meydana 
çıxır; 
4) nuklonlar arasındakı nüvə qarşılıqlı təsir qüvvələri  elektrik yükündən asılı de-
yildir: protonla – proton, protonla – neytron və neytronla – neytron arasındakı nüvə 
qüvvələri eynidir; 
5) doyma xassəsinə malikdir: bu o deməkdir ki, nüvə daxilindəki nuklonlar yalnız 
yaxın “qonşuluqdakı” zərrəciklərlə qarşılıqlı təsirdə ola bilir;  
6)  mərkəzi  təsir  xarakterli  deyildir,  yəni  nüvə  qüvvələri  qarşılıqlı  təsirdə  olan 
nuklonların mərkəzlərini birləşdirən xətt boyunca yönəlmir.
    
 
İzotoplar 
  Nüvələrində protonlarının sayı eyni, lakin neytronlarının sayı müxtəlif olan 
atomlar verilən kimyəvi elementin izotopları (yun. “izos” – eyni + “topos” – yer) 
adlanır. Tərifi belə də söyləmək olar: 
 Protonlarının sayı eyni, kütlə ədədləri müxtəlif olan atomlar izotoplar adlanır. 
Məsələn, hidrogenin üç izotopu məlumdur: 
?????? (protium) izotopu yalnız 1 protondan 
ibarətdir, 
?????? (deyterium) və  ?????? (tritium) izotopları isə bir protondan və uyğun olaraq 
bir  və  iki  neytrondan  ibarətdir 
(d)
.  Qeyd  edək  ki,  neytronlar  elementin  kimyəvi 
xassəsinə heç bir təsir göstərmədiyindən eyni elementin bütün izotoplarının kimyəvi 
xassələri də eyni olur. Lakin neytronlarının sayı müxtəlif olan izotoplar fiziki xas-
sələrinə görə (məs.: atomun enerji səviyyələrinə görə) bir-birindən fərqlənir. 
 
 
(d)
 
H
H
H 
  LAYİHƏ

---

170 
 
 
Kütlə ədədi yük ədədindən 2 dəfə böyük olan nüvədə protonlarla neytronların say 
nisbətini  müəyyən edin. 
Məsələ 2.  
Mendeleyev cədvəlindən bir neçə elə kimyəvi element müəyyən edin ki, onların 
kütlə ədədi yük ədədindən 2 dəfə böyük olsun. 
Nəticənin müzakirəsi:  
 Belə elementlərdə proton və neytronların say nisbəti necədir? 
 
 
 Mendeleyev cədvəlində kimyəvi elementin atom kütləsinə görə onun təbiətdə izotopunun 
sayının çox, yaxud az olmasını müəyyən etmək olarmı? Cavabınızı əsaslandırın. 
 
 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
1 
İki nüvə eyni kütlə ədədinə malikdir. Bu nüvələrin yükü 
fərqli ola bilərmi? Cavabınızı əsaslandırın. 
 
 
 
2 
İki nüvə müxtəlif yükə malikdir. Bu nüvələr eyni kimyəvi 
elementin izotopu ola bilərmi? Cavabınızı əsaslandırın. 
 
 
 
3 
Atom  nüvəsində:  a)  52  proton  və  72  neytron;    b)  103 
proton və 153 neytron  olan kimyəvi elementi təyin edin. 
 
 
 
4 
Hansı kimyəvi elementlər 
?????? simvolu ilə işarə edilmişdir: 
??????; 
??????;
??????;
?????? ?  
 
 
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ? 
İş vərəqində “Atom nüvəsinin quruluşu” mövzusunda esse yazın. 
 
 
 
 
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN 
 
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN 
ARAŞDIRMA 
2 
TƏTBİQETMƏ 
  LAYİHƏ

---

171 
 
4.7. NÜVƏNİN RABİTƏ ENERJİSİ 
 
Aparılan çoxsaylı eksperimentlərdən müəyyən edilmişdir ki,  nüvənin 
kütləsi onu təşkil edən nuklonların (proton və neytronların) kütlələri 
cəmindən həmişə kiçikdir: 
M < Zm + Nm . 
Bu o deməkdir ki, nuklonların kütlələri cəmi ilə həmin nuklonlardan ibarət nüvənin kütləsi 
arasında fərq – kütlə defekti mövcuddur: 
∆?????? = ????????????
??????
+ ????????????
??????
− ??????
??????
.  
Burada M
N
  – nüvənin kütləsi, Z və N – uyğun olaraq nüvədəki proton və neytronların 
sayı, m
p
 – protonun kütləsi, m
n
 – neytronun kütləsi, 
m – kütlə defektidir. 
Nuklonlar sistemindən nüvə əmələ gələn zaman kütlənin azalması bu sistemin enerjisinin 
rabitə enerjisi (
E
.
) qədər azalması deməkdir. 
 Rabitə enerjisi – nüvəni sərbəst nuklonlara ayırmaq üçün lazım olan minimum enerjidir. 
Nüvənin rabitə enerjisini hesablamaq üçün A.Eynşteynin kütlə ilə enerji arasındakı əlaqə 
düsturundan istifadə edilir: 
E
.
= ∆E = ∆mc → E
= Zm + Nm − M ∙ c .   
Müxtəlif kimyəvi elementlərin nüvələrinin rabitə enerjisini hesablamaq üçün proton və 
nüvə kütlələrinin əvəzinə uyğun olaraq hidrogen atomunun kütləsinin (
m ) və kimyəvi 
elementin atom kütləsinin (
M ) qiymətindən istifadə etmək əlverişlidir. Bu halda rabitə 
enerjisi:  
E
.
= Zm + Nm − M ∙ c .     
Enerji  ilə  kütlə  arasında 
∆E = ∆mc   düsturuna  əsasən  1  a.k.v.  – kütlənin    931,5 MeV 
enerjiyə ekvivalent olduğu müəyyən edilmişdir. Bu  nəzərə alınarsa, nüvənin rabitə ener-
jisini belə də yazmaq olar: 
E
.
= Zm + Nm − M ∙ 931,5 MeV. 
Nüvələrin dayanıqlığı xüsusi rabitə enerjisi adlanan kəmiyyətlə xarakterizə olunur.   
 Xüsusi rabitə enerjisi – nüvənin bir nuklonuna düşən rabitə enerjisidir. 
 =
E
A
.
 
Onun vahidi:     
 =
= 1
.
 
 

 
Cədvəl 4.4-də 
elektronun, nuklonların, habelə bəzi izotopların kütlələri və onlara ekvi-
valent  olan  enerjiləri  verilmişdir.  Verilənlərdən  istifadə  edərək  “Nüvə  və  onun  nuk-
lonları arasında enerjinin saxlanması qanunu ödənilirmi?” araşdırmasını aparın. 
Cədvəl 4.4. 
Zərrəcik və 
kimyəvi element 
Kütləsi: 
a.k.v. 
Enerjisi: 
MeV 
Kimyəvi 
element 
Kütləsi: 
a.k.v. 
Enerjisi: 
MeV 
Elektron ( ??????) 
0,0005486 
0,51102 
Litium  ( ????????????) 
6,941 
6465,542 
Proton ( ??????) 
1,0072765 
938,28 
Karbon ( ??????) 
12,0 
11178 
Neytron ( ??????) 
1,008665 
939,57 
Karbon ( ??????) 
13,003354 
12112,624 
Hidrogen ( ??????) 
1,007825 
938,79 
Uran (
??????) 
235,04418 
218943,654 
Deyterium ( ??????) 
2,014102 
1876,136 
Uran (
??????) 
238,05113 
221744,6276 
Tritium ( ??????) 
3,016062 
2809, 462 
Neptunium 
????????????) 
239,05320 
222678,0558 
Helium ( ????????????) 
4,002603 
3728,425 
Plutonium (
????????????) 
239,05242 
222677,3292 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 9
 
  LAYİHƏ

---