0f11aztitul(1-7)

129 
 

 
Alimlər bir neçə əsr işığın təbiətinə aid biri digə-
rini inkar edən iki müxtəlif fərziyyəni əsaslandır-
mağa şalışmışlar. Bunlar biri işığın fəzada dalğa 
formasında, digəri isə zərrəciklər seli formasın-
da yayılması fərziyyəsidir. 
 
 İşığın təbiətinə aid hansı fərziyyə doğrudur? 
 

 
Bəzən günəşli gündə yağan yağış-
dan sonra arxası günəşə tərəf dur-
duqda göyqurşağını müşahidə et-
mək olur.  
 Göyqurşağındakı rənglərin düzü-
lüşündə hansısa bir qanunauy-
ğunluq varmı?   
 Niyə göyqurşağını hər zaman 
görmək olmur?
 
 
 
 
İşığın təbiəti. Bir neçə əsr işığın təbiətinə aid iki müxtəlif təsəvvür yer almışdır: 
işığın korpuskulyar və dalğa təbiəti. 
İşığın  korpuskulyar  təbiətə  malik  olması  təsəvvürünün  banisi  İ.Nyutondur.  O 
hesab edirdi ki, işıq zərrəciklər (korpuskul) selidir. Bu təsəvvürə görə işığın düzxətli 
yayılma və qayıtma qanunları asanlıqla izah olunurdu. 
Təchizat:
 
ağ işıq mənbəyi (“Optik şayba” dəstindən), şüşə prizma, kağız vərəq (A4 for-
matda, boz), “Fizika” dərsliyi. 
 
İşin gedişi.  
1. Masanın üzərindəki dərsliyin səthini boz vərəqlə örtün. Prizmanı yan tərəfi üzrə və-
rəqin ortasında yerləşdirin.   
 
2. İşıq mənbəyini işə salıb onu dərsliyin kənarında elə yerləşdirin ki, dar işıq şüası vərə-
qin səthi ilə yayılaraq prizmanın səthə toxunan tilinin üzərinə şəkildə təsvir edildiyi 
kimi düşsün 
(a)
.  
Bu zaman alınan mənzərəni diqqətlə müşahidə edin.
 
ARAŞDIRMA 
 
1
 
Ağ işıq neçə rəngdən ibarətdir?
 
(a) 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Təcrübədə nə müşahidə etdiniz? 
 Şüşə prizmadan keçən ağ işığın rənglərə ayrılması 
onun tərkibi haqqında hansı nəticəyə gəlməyə 
əsas verir? 
 Bu tərkib üzərində diqqətlə müşahidə apardıqda 
onun neçə rəngli şüalardan ibarət olduğu görünür? 
Onlar hansılardır? 
 Hansı rəngli şüa şüşə prizmada daha çox, hansı 
isə daha az sınmaya məruz qalır? Niyə? 
  LAYİHƏ

---

130 
 
İşığın dalğa təbiətinə malik olması təsəvvürünün banisi isə holland alimi Xristian 
Hüygensdir (1629–1695). Bu təsəvvürün yaranmasının başlıca səbəbi işıq şüalarının 
da dalğalar kimi bir-birinin içərisindən keçərək yayıla bilməsidir. XIX əsrdə ingilis 
alimi  Tomas  Yunq  (1773–1829)  apardığı  təcrübələrlə  işığın  dalğa  təbiətini  təsdiq 
edən çoxsaylı faktlar aşkarladı. Elektromaqnit sahə nəzəriyyəsinin banisi C.Maks-
vell  işığın  elektromaqnit  dalğa  təbiətinə  malik  olduğunu  nəzəri  cəhətdən  əsaslan-
dırdı. Müasir təsəvvürlərə görə isə işıq və digər elektromaqnit dalğaları ikili – zər-
rəcik və dalğa təbiətinə malikdir. 
İşığın dispersiyası. İşığın dalğa təbiətli olduğunu sübut edən hadisələrdən biri 
işığın dispersiyasıdır.  
 İşığın dispersiyası – mühitin sındırma əmsalının düşən işığın tezliyindən (dalğa 
uzunluğundan) asılı olmasıdır. 
Bu hadisəni ilk dəfə ingilis alimi İsaak Nyuton tədqiq etmişdir. O, pəncərəni tam 
örtən  qara  pərdədə  açılan  kiçik  dəlikdən  keçən  nazik  günəş  şüasının  qarşısında 
üçüzlü şəffaf şüşə prizma yerləşdirir. Günəş şüası prizmadan keçdikdə görünən 7 
rəngli tərkib hissəyə ayrılır. Dispersiya spektri adlanan bu hissələrdə rənglərin ardı-
cıllığı eyni olur:
 
qırmızı, narıncı,  sarı, yaşıl, mavi,  göy, bənövşəyi
. 
Monoxromatik (birrəngli)  şüa  adlandırılan  rəngli  şüalardan  ən  çox  sınan  bə-
növşəyi, ən az sınan isə qırmızı şüadır (bax: 
a
).  Hadisənin səbəbi işığın dalğa təsəv-
vürü  əsasında  izah  edilir.  Belə  ki,  mühitin  mütləq  sındırma  əmsalı  işığın  verilən 
mühitdəki sürətinin vakuumdakı sürətindən neçə dəfə kiçik olduğunu göstərir:  
=

=
. 
Burada  

0
 – işığın vakuumda dalğa uzunluğu, 
 – işığın mühitdə dalğa uzunluğudur. 
Deməli, ən az sınmaya məruz qalan qırmızı işıq üçün mühitin sındırma əmsalı da ən 
kiçikdir. Bu isə o deməkdir ki, qırmızı işıq ən böyük dalğa uzunluğuna (və ya ən kiçik 
tezliyə) malikdir. Bənövşəyi şüa isə əksinə, mühitin sındırma əmsalı ən böyükdür və 
bənövşəyi işıq ən kiçik dalğa uzunluğuna (və ya ən böyük tezliyə) malikdir. Sonralar 
aparılan  təcrübələrdən  müəyyənləşdirilir  ki,  görünən  işığın  dispersiya  spektri 
elektromaqnit dalğalar şkalasında 
= 7,6 ∙ 10
-dən (qırmızı) 
λ = 3,8 ∙ 10
-
dək (bənövşəyi) hissəsini əhatə edir. 
Nəticə. Beləliklə, dispersiya hadisəsi ağ işığın mürəkkəb tərkibə – müxtəlifrəngli 
monoxromatik işıq şüalarına malik olduğunu aşkar etdi. Monoxromatik 
şüaların hər biri məxsusi tezlik və dalğa uzunluğuna malikdir. Ona görə 
də monoxromatik şüa şüşə prizmadan keçdikdə o, yalnız sınmaya məruz 
qalmış və istiqamətini dəyişmişdir. Görünən spektrin bütün monoxroma-
tik şüalarını toplayıb prizmadan keçirdikdə yenidən ağ işıq alınmışdır. 
Rənglər fizikasına görə, qırmızı, yaşıl və göy rənglər biri digər ikisinin qarışığın-
dan alına bilmir. Lakin əsas rəng adlandırılan bu üç rəngdən qalan digər rəngləri və 
onların çalarlarını almaq mümkündür.  
Ətraf aləmin çoxçalarlı rənglərlə görünməsi işığın udulması, sınması və əks et-
məsi ilə izah olunur. Məsələn, vərəq ona görə ağ görünür ki, o, səthinə düşən ağ işığı 
tamamilə  əks etdirir. Əgər cisim işığı tam udursa, o qara görünür, məsələn, his.  
  LAYİHƏ

---