1. Auditning paydo bo’lishi va rivojlanishi Auditorlik faoliyatining mohiyati, maqsadi va vazifalari

Auditning mohiyati va rivojlanish tarixi

Reja:

1. Auditning paydo bo’lishi va rivojlanishi

2. Auditorlik faoliyatining mohiyati, maqsadi va vazifalari.

1. Auditning paydo bo’lishi va rivojlanishi

«Audit» tushunchasi lotincha bo’lib, «auditing» - aynan tarjimasi «u eshitayapti», «eshituvchi» degan ma’nolarni bildiradi. Birinchi mustaqil auditorlar XIX asrda, Evropadagi yirik aktsionerlik kompaniyalarida vujudga kelgan.
Auditning tarixiy vatani deb Angliya hisoblanadi. 1844 yil kompaniyalar to’g’risida bir qator qonunlar chiqib, ularda aktsioner kompaniyalari bir yilda bir marotaba maxsus mutaxassislarni taklif qilib buxgalteriya schetlarini tekshirib va aktsionerlar oldida hisoboti eshitilishi lozim edi.
Moliviy nazorat va uning turlari

	Nazoratning qo’llanish doirasi	Yuridik shaxsga nisbatan nazorat shakli	Nazorat sub’ektlari	Nazoratni olib boruvchi shaxs yoki organ
1	Boshkaruvdagi nazorat (keyinchalik) X1X asrlarga kadar	Tashki	Dalat nazorati (keyinchalik)	Davlat boshkaruvidagi mutaxasis xodimlar
2	Moliyaviy nazorat (Dastlabki, joriy va keyinchalik)	Ichki	Taftish va nazorat guruxlari	Buxgalter –iktisodchi mutaxasislar
			Ichki audit bulimi	Malaka sertifikatiga ega auditorlar
		Tashki	Davlat nazorati	O’z.R. xisob palatasi, O’z.R. Moliya vazirligi, O’z.R. Solik kumitasi, O’z.R. Bojxona kumitasi, O’z.R. Prokuraturasi va boshka yuridik tashkilotlar mutaxasislari
			Bank va irjalar nazoarti	mutaxasislar
			Moliyaviy yuridik ekspertiza	mutaxasislar
			Tashki audit	Malaka sertifikatiga ega auditorlar

Iqtisodiyotda sodir bo’ladigan iqtisodiy inqirozlari buxgalter auditorlar xizmatiga bo’lgan talabni yanada kuchaytirdi. Bu davrlarda auditorlik tekshiruvi sifatiga talablar murakkablashtirildi hamda majburiy tus oldi. Bular hammasi ushbu xizmatga bozor talabini oshirdi. Hamma davlatlarda iqtisodiy va moliyaviy axborotlarga zarur talablar belgilanib, ular auditor xulosasi bilan birga albatta chop etilishi belgilandi. Audit aldamchilikka qarshi katta qurol bo’lib xizmat qila boshladi.
Angliyada auditorlar deb moliyaviy hisobotning ishonchliligini nazorat qilish bilan shug’ullanuvchi barcha mutaxassislar, shu jumladan davlat tashkilotida ishlayotgan mutaxassislar ham hisoblanadi. Frantsiyada mustaqil moliyaviy nazorat bilan shug’ullanuvchi ikki professional tashkilot buxgalter ekspertlar ularning vakolatiga bevosita buxgalteriya hisobini, hisobot tuzish ushbu doirada konsalting xizmatlari ko’rsatish hamda moliyaviy hisobot ishonchliligini nazorat qiluvchi schetlar bo’yicha komissarlar mavjud. AQShda moliyaviy hisobotning ishonchliligini tekshiradigan diplomli jamoat buxgalterlari mavjud.
Rivojlangan barcha davlatlarda buxgalter auditor mutaxassisligini egallashga hohish bildirganlar uzoq yillar davomida o’qishi amaliyot bilan shug’ullanishi va ko’plab imtihonlarni topshirishlari lozim.
Auditning vujudga kelish

1	Boshkaruv nazoratining tashkil etilishi	Xitoyda eramizdan 700 yil avval davlat xodimi (tsenz) teritoriyalarda nazorat olib borgan Rim imperiyasida eramizdan 200 yil avval davlat xodimi ( kvestor) teritoriyalarda nazoart olib borgan
2	Audit atamasining ishlatilishi	1324 yil Angliya kiroli «Eduard 11» 3 ta auditorni ( «Audit» lugatiy mazmuni –u eshitadi) tayinlagan. Chunki viloyat territoriya boshliklari moliyaviy ishlar buyicha xisobot berishni bilmagan. 1689 yil Rossiyada Petr 1 podshox armiyadagi mulkiy munozaralarni tekshirish uchun belgiladi
3	Davlat mikyosida majburiy auditning kiritilishi (konun bilan belgilanishi)	1862 yili Angliyada, 1867 yili Frantsiyada, 1931 yili Germaniyada, 1937 yili AKShda, 1982 yili Xitoyda, 1987 yili Rossiyada 1992 yili Uzbekiston Respublikasida

Moliya Vazirligi auditorlar palatasi professional buxgalterlar uyushmasi va boshqalar Respublikadagi auditorlik tashkilotlari faoliyatini tekshirib, ish sifatlarini nazorat qilib turadilar.
Auditning zarurligi. Auditorlik xizmatiga bo’lgan ehtiyoj quyidagi omillar sababli vujudga keladi:

• 
  Axborot tuzuvchilar (rahbariyat) tomonidan ob’ektiv bo’lmagan hisobotlar tuzilishi ehtimoli va uning oqibatida axborot foydalanuvchilar va uni tayyorlovchilar orasida nizo vaziyatlari vujudga kelishi;
  
• 
  Qarorlar qabul qilishning sifatli axborotga bog’liqligi;
  
• 
  Axborotlarni tekshirish uchun maxsus bilimlarning zarurligi;
  
• 
  Foydalanuvchilarga axborotning sifatliligini baholash uchun ruxsatning mavjud emasligi;
  

Yuqoridagi va boshqa sabablar mustaqil ekspert, etarli darajadagi tayyorgarlik, kvalifikatsiya tajriba va bunday xizmat ko’rsatishga huquqi bo’lgan xizmatni ijtimoiy taqazo qiladi. Auditorlik xizmati - bu moliyaviy axborotlarning ishonchliligini belgilovchi va boshqa buxgalteriya hamda maslahat xizmatlarini ko’rsatuvchi faoliyat.
Ishonchli axborot kapital bozorining samarali amalga oshishi va baholash imkoniyatini hamda turli iqtisodiy qarorlarning istiqbolini aniqlashga yordam beradi. Auditorlik tekshiruvlarini, u majburiy bo’lmagan holda o’tkazilishi ham katta ahamiyatga ega.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona kredit muassasalari va boshqa xo’jalik sub’ektlari bilan mulk, mablag’ va tijorat operatsiyalari hamda investitsiya
faoliyatlarida shartnoma asosida munosabatda bo’ladilar. Ushbu munosabatlarning ishonchliligi va hamkorlikning hamma qatnashchilari moliyaviy axborotlardan foydalanishlari asosida tashkil etiladi. Bu axborotlarning ishonchliligi mustaqil auditorlar tomonidan tasdiqlanadi.
Davlat uchun iqtisodiyot va soliqqa tortish sohalarida qarorlar qabul qilishda, sud, prakratura va tergov jarayoni uchun moliyaviy hisobotlarni ishonchliligini korxonalar faoliyati natijalari to’g’risida axborotlarni mustaqil tasdiqlash muhimdir. Ayrim mualliflarning fikricha audit zarurligini asoslash uchun agentlar nazariyasi yaratildi. Ushbu nazariyaga asosan audit ma’lum bir shaxslar moliyaviy axborotlarining ishonchliligi va doirasi tushuniladi. Aniq va to’g’ri ma’lumot nafaqat investorlar yoki aktsionerlar, balki kreditorlarga qarzning qaytarilishini to’g’ri baholash va foizlarni hisoblash uchun ham zarur. Davlat iqtisodiy siyosatni va soliq tizimini ishlab chiqish uchun ushbu aniq ma’lumotlarga tayanadi.
Auditorlik xizmatlarining asosiy vazifasi axborotlardan foydalanuvchilarga taqdim qilinadigan hisobotlar to’g’risida xolis fikr-mulohazalar bildirishdir. Auditorlar etarli bilim va tajribaga, shuningdek, buxgalteriya hisobi hujjatlari va asoslovchi ma’lumotlarni olish huquqiga ega bo’lganliklari uchun bu vazifani malakali darajada bajaradilar. Bundan tashqari, ular korxona ma’muriyatiga bo’ysunmaydigan va uning tazyiqlaridan holidirlar.
Auditorlik faoliyatining rivojlanishiga 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy tanazzuli katta turtki bo’ldi. Bu davrda aktsiyadorlik jamiyatlari va boshqa korxonalarning ko’pchiligi inqirozga yuz tutdilar. Natijada hisobotlarni, xususan, balans, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlarini tasdiqlash tartibini qat’iy belgilash, ularning to’g’riligi va haqqoniyligini mustaqil auditorlar tomonidan tekshirish ehtiyoji yuzaga kelgan .
Dastlab auditorlik vazifalari aniq belgilanmagan bo’lib, barcha investorlar, aktsiyadorlar, kreditorlar auditorlarni o’zlarining himoyachisi sifatida qabul qilganlar.
Auditorlar haqida ularni aktsiyadorlar oldidagi mas’ul shaxslar deb qarash 1929 yilda «Kompaniyalar to’g’risidagi qonun» chiqarilishi bilan o’zgardi. Ushbu qonunga muvofiq barcha kompaniyalar o’zlarining moliyaviy hisobotlarida foyda va zararlarni majburiy ravishda ko’rsatishlari belgilab qo’yildi.
Oxirgi 25 yil mobaynida auditorlik faoliyati 3 xil rivojlanish bosqichidan o’tdi:

1.