1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

 

    

396

 

 

XIX  əsr  aşıq  poeziyasının  ən  azman 

sənətkarlarından  biri  də    Molla  Cümədir. 

Molla Cümə (1854-1920) demək olar ki, aşıq 

şeirinin  bütün  janrlarında,  forma  və 

şəkillərində  şeirlər  yazıb-yaratmışdır.  Molla 

Cümə  təcnisin  də  ən  orijinal  və  mükəmməl 

nümunələrini  yaratmışdır.  İyirmidən  artıq 

təcnis 

yazmış  Molla  Cümə  bunlarla 

doymamış,  hətta  Qafiyə  ilə  Təcnisi  qabaq-

qabağa  deyişdirmişdir.  Qafiyə  dedikdə 

qoşmanı,  Təcnis  dedikdə  cinaslı  şeir 

formasını  nəzərdə  tutur.  Biz  deyişməyə 

keçməzdən əvvəl Molla Cümənin təcnisindən 

nümunələr seçib təhlilə cəlb edəcəyik: 

 

Tək gəldin cahana, didarı göyçək, 

Dəndanı yaqutsan, ləlsən, ay, ay. 

Sinəndə iylənir ətirli çiçək, 

Nərgizsən, narıncsan, laləsən, ay, ay.  

 

Nümunə  gətirdiyimiz  “Ay,ay”  təcnisinin 

birinci  bəndinə  baxaq.  Cümə  öz  sevgisini, 

məhəbbətini  təcnisdə  ifadə  etmək  üçün  nə 

bakirə,  nə  gözəl,  insana  estetik  zövq  verən 

ifadələr  seçir.  Gözəlin  didarı  göyçəkdir, 

dəndanı  –  yəni  dişləri  yaqutdur,  ləldir. 

Gözəlin sinəsində ətirli çiçək iylənir, çünki bu 

gözəl nərgizdir, narıncdır, lalədir: 

---

 

    

397

 

 

Gecə-gündüz ismin sənin sindədir, 

Gizlin sirrin aşkar eyləsindədir, 

O qaş, o göz, o qılıq ki, səndədir, 

Dil gətirər dilsiz lalə sən, ay, ay.

1

  

 

İkinci  bənddə  gözəlin  isminin  sinədə 

olduğunu  deyir.  O  sirri  açmaq  gözəlin 

ixtiyarındadır.  Təcnisin  ikinci  beytində 

məntiqi  nəticəsi  olan  bir  fikir  irəli  sürür.    “O 

qaş,  o  göz,  o  qılıq  ki,  səndədir,  dil  gətirər 

dilsiz  lalə  sən,  ay,  ay”  -  deyərkən  o  qılıq  ki, 

səndədir  dilsiz  lalı  da  dilə  gətirərsən  - 

söyləyirdi. 

Molla  Cümə  təcnislərini  də  mənalı, 

məzmunlu  qurur.  “Amandı”  təcnisinin  bir 

bəndinə  diqqət  yetirək. O, burada təkcə  cinas 

qafiyələrdən  istifadə  etmir,  həm  də  bu 

təcnisdə  ona  kimin  badə  verdiyini  bədii  dillə 

mənalandırır: 

 

Mən içdiyim Xızır Nəbi verəndi, 

O səbəbdən bu şad könlüm virandı, 

Şəkkin varsa, qoy qabağa ver andı, 

Aradan pərdəni ay at, amandı.

1

 

                                                           

1

 Molla  Cümə. Əsərləri.  (toplayanı və tərtib edəni Paşa 

Əfəndiyev), Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1995, səh 159 

1

 Molla  Cümə. Əsərləri.  (toplayanı və tərtib edəni: Paşa 

Əfəndiyev), Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1995,  səh 159 

---

 

    

398

 

 

 

Xızır  Nəbinin   əlindən   badə içən  aşiqin 

şad  könlü  virandır.  Onun  könıünü  bu  şəklə 

salan  eşqdir.  Gözələ  deyir  ki,  əgər  şəkkin 

varsa,  and  ver,  lakin  aradan  pərdəni  at,  yəni 

dözə bilmirəm amandır.  

“Bülbül”  təcnisində  cinaslarla  qurduğu 

şeirdə  böyük  bir  mənzərə,  lövhə  yaradır.  Bu 

lövhə  insanı  düşünməyə,  gözəlliyə  aşiq 

olmağa çağırır, insanı həm kədərləndirir, həm 

də sevindirir:  

 

Bahar oldu, düşdü ahu-fəryada, 

Həsrətsən lalə tək yüzə sən, bülbül. 

Ya gərək canını salasan oda, 

Ya gərək əlini yüzəsən, bülbül.

1

  

“Düz  dara”  adlı  təcnisində  üzünü  ismi-

pünhana tutub deyir:  

 

İsmi Pünhan, o mövlanı sevərsən, 

Çəkmə seyraqubla məni düz dara. 

Amandı, sevdiyim, gəzmə pərişan, 

Zülflərini gərdanına düz, dara. 

 

                                                           

1

 Molla  Cümə. Əsərləri.  (toplayanı və tərtib edəni:  Paşa 

Əfəndiyev), Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1995,  səh 161 

---

 

    

399

 

 

Həmişə xəyalı ilə yaşadığı İsmi Pünhana 

bildirir  ki,    məni  seyraqubla,  yəni  pis  adamla 

yanaşı  dara  çəkmə.  Pərişan  gəzmə,  zülflərini 

gərdanına düz dara.  

 

Molla Cümə necə dözsün bu dağa, 

Bu sitəmə, bu düyünə, bu dağa, 

Məcnun edib saldın məni bu dağa, 

Ha gəzirəm eniş, yoxuş, düz, dərə.

2

  

 

Üçüncü  bənddə  də  ifadələr  aydın  və 

əlvandır.  Molla  Cümə  bu  dağa,  bu  düyünə 

dözə bilmir, çünki sevgilisi onu Məcnun edib 

dağa salmışdır. Aşıq dincəlmir, enişi, yoxuşu, 

düzü, dərəni hey gəzir.  

“Dilbər” təcnisində daha obrazlı bir dillə 

təcnisin yeni, bakirə nümunəsini yaradır:  

 

Doğrayıb ciyərim eylədi bir gəz, 

Sallanıb qarşımdan nazinən bir gəz, 

Şirin-şirin deyib gülsənə bir gəz, 

Məni qəm küpünə boyatan dilbər.

1

  

 

Birinci  misrada    “bir  gəz”  -  qaraciyərini 

bir  dəfə  kəsməyini,  ikinci  misrada  nazəninin 

                                                           

2

 Yenə  orada, səh 162 

1

 Molla  Cümə. Əsərləri.  (toplayanı və tərtib edəni: Paşa 

Əfəndiyev), Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1995,  səh 164 

---

 

    

400

 

 

onun  qarşısından  gəzib  keçməsini,  üçüncüdə 

şirin-şirin danışıb bir dəfə gülməsini arzu edir. 

Dördüncü  misra  daha  maraqlıdır.  Onun 

sevgilisi  elə  sevgilidir  ki,  onu  qəm  küpünə 

salıb  boyadan  dilbərdir.  Məlumdur  ki,  xalça-

xalı  toxuyanda  onun  ipliyini  boyaqçı  küpünə 

salıb  boyayırlar.  Bu  məişətdən,  eldən-obadan 

gələn  ifadədir.  “Yanaram”  təcnisinin  birinci 

bəndində deyilir:  

 

Fərhad kimi cani-sərdən keçmişəm, 

Kərəm kimi alışaram, yanaram.  

Bir meyvəyəm qədirsizə düşmüşəm, 

Ya heyvayam, ya almayam, ya naram.  

 

Molla  Cümə  bildirir  ki,  Fərhad  kimi 

candan,  başdan  keçmişəm.  Kərəm  kimi  

alışmağa,  yanmağa  da    hazıram.  Taleyindən 

gileylənərək  bildirir  ki,  mən  bir  meyvəyəm, 

ancaq  bir  qədirbilməyənə  qismət  olmuşam: 

“Ya heyvayam, ya almayam, ya naram”: 

 

Doqquz ay dolanıb qar qışa düşdü, 

Hicranım artdıqca qarğı işə düşdü, 

Yəqin Molla Cümə qarğışa düşdü, 

İsmi Pünhan məndən sərtdir yanaram.

1

  

                                                           

1

 Molla  Cümə. Əsərləri.  (toplayanı və tərtib edəni: Paşa 

Əfəndiyev), Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1995, səh 165 

---