1 мъаруза ўЎҒғҚқҲҳ

 
7.2 Maqbul sonlar ketma-ketligi va parametrik standartlashtirish
 
Standartlashtirishning mazmun va moxiyatiga ko‗ra maqbul sonlar qatori 
quyidagi asosiy talablarni qondirish zarur: 
1) Ishlab chiqarish va foydalanish ehtiyojlariga javoban, ratsional tarqalish 
tizimiga ega bo‗lmog‗i kerak: 
2) Sonlarning o‗sishi yoki kamayishi yo‗nalishda cheksiz bo‗lishi kerak 
3) Qatorning har qanday soni o‗nga karrali yoki kasrli ketma – ketlikdan iborat 
bo‗lishi kerak
4) Sodda va oson esda qoladigan bo‗lishi kerak.
Bu talablarni qondiradigan muqobil sonlar qatori geometrik progressiyaga 
taaluqli bo‗lib, darajasi va maxraji butun o‗nli sonlardan iborat bo‗ladi:
;
10
;
10
;
10
;
10
;
10
80
40
20
10
5
Qatorning maqbul sonlari yaxlitlangan quyidagi sonlardan iborat:

---

149 
;
03
.
1
10
;
06
.
1
10
;
12
.
1
10
;
25
.
1
10
;
6
.
1
10
80
40
20
10
5





Yaxlitlangan va hisobiy sonlarning nisbiy farqi +1,28

1,01%. 
Bunday qatorning ijobiy tomoni o‗nli oraliq (1

10; 10

100; 100

1000; va 
hokazo, hamda 1-0,1; 0,1-0,01; 0,01-0,001; va hokazo) larda doimiy bo‗lib xadlar 
soni 5; 10; 20; 40 va 80; ga teng.
Standartlashtirishda geometrik katorlar ISO tomonidan kabul kilinib GOST 
8084-56 xalkaro standartda makbul geoimetrik katorning yaxlitlangan kiymatlari 
kabul kilingan. Bunday katorlar Reno katorlari xam deyiladi va mos ravishda R5, 
R10, R20, R40, R80 va R160 bilan belgilanadi.
 
R5, R10, R20, R40
 
qatorlar asosiy, R80 va R160 qo‗shimcha qatorlar deyiladi.
;
10
10
10
10
10
80
40
20
10
5




ko‗rinishidagi farqlanish qatorida yirikrogi 
(kattasi) maqbul bo‗ladi. 
Maxraji 
;
10
;
10
;
10
;
10
;
10
80
40
20
10
5
geometrik sonlar qatorida 3,15 soni 
mavjud bo‗lib, u taxminan 

soniga yaqin bo‗lgan
 
i uchun silindrsimon buyumlarni 
diametri bo‗yicha standartlashtirishda juda qulay ya‘ni bu buyumlarning diametrlari 
maqbul sonlardan iborat bo‗ladi. 
Faraz qilaylik, dumoloq jismlar parametrlarini standartlashtirishda, bizga tanish 

soniga yaqin 3,15(mm) dan 50(mm) gacha bo‗lgan yettita teng o‗sib boruvchi 
oraliq o‗lchamli diametrlar qatorini standartlashtirish talab qilingan bo‗lsin. Arifmetik 
qator sonlar ketma – ketligi: a, a+x, a+2x, a+3x, a+4x, a+5x, a+6x ko‗rinishda bo‗lib, 
a=3,15 bo‗lgan
 
da x=7,81 ga teng bo‗lib, 3,15; 10,96; 48,77; 26,58; 34,38; 42,20; 
50,0 qiymatlar qatori mavjud bo‗ladi. Geometrik qator sonlar ketma – ketligi: a, ax, 
ax
2
, ax
3
, ax
4
, ax
5
, ax
6
ko‗rinishda bo‗lib, a=3,15 bo‗lgan
 
da, x=1,6 ga teng bo‗lib, 
3,15; 5; 8; 12,5; 20; 32; 50 qiymatlar qatorini tashkil etadi.
a) 
b) 

---

150 
7.2.1-rasm. Dumaloq jismlar diametrlarining 7 ta oraliq miqdori bo‗yicha grafik 
ifodalanishi;a) arifmetik progressiyada; 
b) geometrik progressiyada. 
Ko‗rib chiqilgan dumoloq jismlar (truba-tarnov, val, silindr) diametrlari yetita 
oraliq miqdor bo‗yicha grafik ifodalanishi 5–rasmda ko‗rsatilgan. Bunday sonlar 
qatoriga maqbul sonlar qatori deb nomlangan geometrik progressiya qabul qilingan. 
 
Chizikli nominal o‗lchamlarni standartlashtirishda va boshka xollarda R5, R10, 
R20, R40 asosiy katorlar keng kullaniladi. ularning son kiymatlaridan na muna 7.2.1-
jadvalda keltirilgan.