1-mavzu. Kognitiv psixologiyaga kirish kognitiv psixologiyaning tushunchalari, tarixi, asosiy tadqiqot yo‘nalishlari

2.Kognitiv psixologiya tarixi.
Psixologiyaning ushbu sohasi Amerika Qo’shma Shtatlarida XX asrning o’rtalarida paydo bo’lgan. Kognitiv psixologiya hozirgi paytda shakllangan shaklda paydo bo’lishidan oldin, ushbu fan sohasidagi mutaxassislar bilish jarayonida paydo bo’lgan qiyinchiliklar ustida ishlashga harakat qilishdi. Bir necha asr oldin olimlar tafakkurni nafaqat falsafiy nuqtai nazardan, balki ilmiy jihatdan o’rganishga harakat qilishdi.
Hozirgi psixologiyaning eng o’ziga xos xususiyatlarini o’sha davr olimlari keltirgan:
Dekart
Kant.
Dekartning kontseptsiyasi, ya’ni u yaratgan psixologik fanning tuzilishi uning psixikasini eksperimental usullar bilan o’rganishga olib keldi. Xum assotsiativ fikrlash va tizimlashtirilgan ruhiy jarayonlar qonunlarini aniqlashga intildi. Kantda, o’z navbatida, ong tizimdir va olingan ko’nikmalar (tajriba) bu tizimni to’ldiradigan ma’lumotlardir.
Faqatgina bu faylasuflar kognitiv psixologiyaning asosi hisoblanadi, deb ishonish noto’g’ri bo’ladi. Albatta, nafaqat ular, balki boshqa ilm sohasidagi boshqa olimlar ham psixologik fanning ushbu sohasini shakllantirish va shakllantirishga o’z hissalarini qo’shdilar.
Kognitiv psixologiyaning paydo bo’lishiga turtki bo’lganligi 1956 yilda Massachusets ilmiy-texnik universitetida o’tkazilgan yig’ilish ekanligiga ishonishadi. Bu psixologiya sohasidagi inqilobning boshlanishi edi, u odamning bilish xususiyatlariga qiziqish paydo bo’lishiga va kognitiv jarayonning o’ziga asoslanadi.
Psixologiyada paydo bo’lgan yangi yo’nalish quyidagilarga qarshi qaratilgan edi:
xulq-atvorli tendentsiya;
xatti-harakatni baholashdan ruhiy elementni olib tashlash;
kognitiv jarayonlar va rivojlanishni shakllantirishga qaratilgan harakatlarga e’tibor bermaslik.
Kognitiv psixologiyaning yakuniy asosi neo-xulqizm edi. Keyin, inson tanasiga qarashdan boshlab, uni keyinchalik qayta ishlash bilan ma’lumot olish bilan shug’ullanadigan tizim sifatida, eng yangi yo’nalish ixtiro qilindi. Ushbu jihat jamiyat olingan ma’lumotlarga turlicha ta’sir ko’rsatadi degan tushunchaga asoslanadi.
Odamlar turli xil konfiguratsiyada olingan ma’lumotlarni qayta ishlaydilar, ma’lum indikatorlarni tanlaydilar va keyinchalik ularni qayta ishlaydilar yoki keraksizligi sababli to’liq yo’q qiladilar. Ushbu davrda kognitiv psixologiya kompyuter texnologiyalarining jadal rivojlanishi va psixologiya sohasidagi so’nggi mavhum tadqiqotlar paydo bo’lishi bilan bog’liq bo’lgan o’ziga xos uslubiy platformada ishonchli turibdi.
Kognitiv psixologiya 20-asrning o’rtalarida, texnologiyalar va kompyuterlarning jadal rivojlanishi davrida paydo bo’lgan. Olimlar inson va zamonaviy texnologiyalarning o’zaro ta’sirini psixologik nuqtai nazardan asoslash zarurati bilan duch kelmoqdalar. Yangi sohaning asosiy qiziqishi insonning kognitiv, ya’ni kognitiv qobiliyatini o’rganish edi. Idrok inson psixikasining asosiga asoslangan asosiy akt sifatida qaraldi. Axborotni ularning xotirasida qayta ishlash va saqlash bilan bog’liq bo’lgan inson qobiliyatining mumkin bo’lgan chegaralarini o’rganish uchun barcha turdagi tajribalar va tadqiqotlar o’tkazildi.
Ta’kidlash joizki, psixologlar Frits Xayder (kognitiv muvozanat nazariyasi) va Leon Festinger (kognitiv dissonans nazariyasi) fanning asoschilaridan. 1956 yilda Massachusets texnologiya institutida bo’lib o’tgan yig’ilish elektr va elektron muhandislik instituti vakillarini, axborot nazariyalari sohasidagi mutaxassislarni bir joyga to’plagan holda sezilarli yutuqlarga erishdi. Ushbu uchrashuv hanuzgacha kognitiv psixologiyada haqiqiy inqilob deb hisoblanadi, u erda kompyuter texnologiyalari ta’siri ostida til va xotirani shakllantirish masalalari ko’tarildi.
ognitiv psixologiya tadqiqotchilar Jerom Bruner (Kognitiv rivojlanishni o’rganish, 1967 y.) Va Ulrik Nisser (Kognitivlik va haqiqat, 1976) tufayli o’z asarlarini nashr etgan va o’zlarining tadqiqot mavzularini ommaga etkazganlari tufayli nomga ega bo’lishdi. Keyinchalik kognitiv psixologiya markazi tashkil etildi, unda bilish, tafakkur, rivojlanish psixologiyasi va boshqalar jarayonlari o’rganildi.
“Kognitiv ..” atamasini tanlab, biz o’zimizni xulq-atvor bilan taqqosladik. Dastlab, biz “mentalitet” tushunchasidan foydalanish haqida o’yladik. Ammo “ruhiy psixologiya” juda bema’ni bo’lib tuyuldi va “umumiy ong psixologiyasi” bizni antropologik tadqiqotlar sohasiga yuboradi, “xalq psixologiyasi” Vundt ijtimoiy psixologiyasiga o’xshaydi. Natijada, biz “kognitiv psixologiya” atamasiga murojaat qildik.
Ushbu sohada ishlaydigan taniqli psixologlardan biri shveytsariyalik Jan Piaget edi. Neuchatel universitetida falsafa doktori uzoq vaqt davomida o’zini o’sha paytda moda bo’lgan psixoanaliz bilan hayratga bag’ishlagan. Bolalar bilan ishlashda Piaget bir qator qiziqarli tajribalarni o’tkazdi. Sinovlar orqali u mantiqiy operatsiyalar zanjiri va bola fikrlash tizimining yaxlitligini yaratdi.
Piaget inson ongidagi o’zgarishlar va uning rivojlanishning har bir segmenti bilan atrof-muhitga mumkin bo’lgan moslashuvi haqida gapirdi. U to’rtta bilim bosqichlarini ajratdi:
Sensomotor – tashqi manipulyatsiya va ichki belgilar bilan ishlashning paydo bo’lishi (0-2 yosh).
Operatsiyadan oldingi – assotsiativ aloqalarni qurish va transduktiv fikrlash (ma’lumotni bir rasmdan ikkinchisiga vaqtincha qayta ishlash), diqqatni jalb qiladigan narsalarda ongni markazlashtirish, tashqi holatga e’tibor (2-7 yil).
Muayyan operatsiyalar bosqichi – integratsiyalashgan harakatlar tizimi shakllantiriladi, sinflar bilan mantiqiy operatsiyalar o’rnatiladi, ularning ierarxiyasi quriladi, operatsiyalar faqat ma’lum o’quv ob’ektlari bilan amalga oshiriladi (7-11 yosh).
Rasmiy operatsiyalarning bosqichi ongni faraziy-deduktivga aylantirish, aqliy jumlalar va mulohazalarni qurish, o’zgaruvchilarni tizimli tanlash, ularning kombinatsiyasi (11-15 yosh).
1925 yilda, bir qator muhim tajribalardan so’ng, Piaget bolalar egocentrizmining kashfiyotiga keldi. Uning nazariyasida ma’lum bir yoshgacha bo’lgan bolalar faqat o’zlariga va ularning ichki tajribalariga e’tibor berishadi. Ko’pincha siz qanday qilib kichkina bola yoki o’spirin, ota-onasi, boshqa bolasi yoki hatto yolg’iz o’zi, qanday qilib o’z tajribasi haqida hikoya qilishi yoki shunchaki fikr bildirishi, mutlaqo aloqaga muhtoj bo’lmasdan rasmini ko’rishingiz mumkin.