1-mavzu. Kognitiv psixologiyaga kirish kognitiv psixologiyaning tushunchalari, tarixi, asosiy tadqiqot yo‘nalishlari

3. Kognitiv psixologiyaning asosiy muammolari

Xulq-atvor pozitsiyalari kognitiv psixologiya vakillari tomonidan tanqid qilindi. Ular shundan kelib chiqadiki, insonning xulq-atvori uning atrof-muhit sharoitlariga ta’siri bilan ham, aqliy qobiliyatlari bilan ham belgilanadi. “Kognitiv” so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, bilish, bilish demakdir.

Ushbu yo’nalishning boshlanishi W. Neyserning tadqiqoti edi. Odamlar ongining ularning xatti-harakatlaridagi rolini ochib beradigan kognitiv psixologiya g’oyalari amerikalik psixologlar J. Kelli, J. Rotter, A. Bandura va ushbu yo’nalishning boshqa vakillari asarlarida ham asoslab berilgan. Ular uchun asosiy muammo bu “mavzu xotirasida bilimlarni tashkil etish”. Ularning fikriga ko’ra, inson bilimlari u o’ylaydigan va harakat qiladigan muayyan kontseptual sxemalarga kiritilgan. Ta’kidlanishicha, “idrok, xotira, fikrlash va boshqa kognitiv jarayonlar sxema bo’yicha organizmning genotipi bilan tuzilishi kabi bir xil tarzda belgilanadi”.
Kognitiv yondashuv ongli inson xulq-atvorini o’rganish jarayonida biz haqiqat to’g’risida ma’lumotni qanday dekodlashimizni tushunish va taqqoslash, qaror chiqarish yoki har daqiqada duch keladigan muammolarni hal qilish uchun uni tashkil etish istagi.
Shaxsni qurish psixologiyasi – Jorj Kelli (1905-1967) nazariyasida ishlab chiqilgan xulq-atvorni o’rganishda kognitiv yondashuv variantlaridan biri. Uning boshlang’ich asosi shundaki, turli odamlar haqiqat hodisalarini turlicha anglaydilar va baholaydilar va shu munosabat bilan o’zlarining dolzarb vazifalarini bajarishga imkon beradigan turli xil, muqobil qarorlar qabul qiladilar. Ushbu yondashuv konstruktiv alternativizm sifatida tavsiflanadi. Olim inson xatti-harakatlarining tanlab olinadigan tabiati bo’yicha pozitsiyani asoslaydi, u bir qator alternativ imkoniyatlardan kelib chiqqan holda, o’z nuqtai nazaridan, muayyan vaziyatda eng maqbulini tanlaydi. Bunday holda, odam tadqiqotchi sifatida o’zini voqelikka va uning xatti-harakatining mumkin bo’lgan variantini tanlashga oid har xil “ishchi farazlarni” ilgari suradi. Ushbu yondashuv nafaqat hozirgi paytda o’zini to’g’ri tutishga, balki voqealar borishini oldindan bilib olishga, shuningdek, xatti-harakatlaringizni boshqarishga yordam beradi. Bundan tashqari, u «berilgan savollarga va berilgan javoblarga qarab voqealarni boshqaradi. J.Kellining so’zlariga ko’ra, har qanday odam tashqi muhitning hodisalarini tushunadi va baholaydi va o’zi yaratgan kontseptual sxemalar yoki modellarga asoslanib, uning buyrug’i uchun variantlarni aniqlaydi. U shaxsni shakllantirishni “o’xshashlik va qarama-qarshilik nuqtai nazaridan voqelikning ba’zi jihatlarini anglaydigan barqaror yo’l” sifatida tavsifladi.
Kelli ta’kidlashicha, agar biron bir shaxsning qurishi yoki kontseptual sxemasi voqelikni baholashda yoki u yoki boshqa shaxsning harakatini tanlashda o’zini oqlasa, u bundan keyin davom etadi. Agar yo’q bo’lsa, u rad etadi va boshqasini quradi. Shaxsiy konstruktsiyalar odamning ongida tartibsiz ravishda gavjum emasligi, ammo ma’lum bir tizimda ma’lum darajada tartibga solinganligi va ishlayotgani ta’kidlangan. Bu ularning ierarxik yoki “piramidal” tashkiloti bilan bog’liq, shuning uchun ularning ba’zilari “bo’ysunadigan”, boshqalari esa tizimning boshqa qismlariga nisbatan “bo’ysunadigan” pozitsiyalarda.
Shaxsning tashqi tabiiy va ijtimoiy muhit bilan ongli o’zaro munosabati jarayonida shakllanadigan shaxsni qurish tizimi (kontseptual sxemalar) o’z harakatlarini tanlashda uning keng alternativ imkoniyatlarini belgilaydi va shu bilan uning erkinligi doirasini kengaytiradi degan pozitsiyani har tomonlama asoslab beradi. J.Kelli tomonidan shaxsni qurish nazariyasida “odamlar erkin va o’zlarining xulq-atvoriga bog’liq bo’lgan” sifatida tasvirlangan. A. Bandura va J. Rotter odamlar psixikasini va ularning xatti-harakatlarini o’rganishga ijtimoiy-kognitiv yondashuvining bir qismi sifatida bir qator muhim qoidalarni bildirdilar.
Kuzatish orqali o’rganish Albert Bandura nazariyasining asosiy g’oyasidir (1925 yilda tug’ilgan). Biz insonning aqliy qobiliyatlari tashqi, ayniqsa ijtimoiy muhitdagi hodisalarni kuzatish jarayonida rivojlanib borishi haqida gapiramiz. Va u o’z kuzatuvlariga muvofiq harakat qiladi. Pandora insonning qobiliyatini oqlaydi. O’z-o’zini tartibga solish, xususan, vaziyatga muvofiq harakat qilish, ularning harakatlarining boshqa odamlarga ta’sir qilish xususiyatini va ularning ushbu xatti-harakatlarga bo’lgan munosabatlarini hisobga olish. Shunday qilib, o’z harakatlarining oqibatlarini oldindan bilish va mos ravishda ularning xatti-harakatlarini tartibga solish mumkin bo’ladi.
Kuzatuvlar bilan bir qatorda, olim odamning ongli xatti-harakatlarida inson ongining namoyon bo’lishiga e’tiborni jalb qilish va uni u yoki boshqa yo’nalishda harakat qilishga undaydigan narsalarga katta ahamiyat beradi. Biz odamlarning xatti-harakatlarini ularning ehtiyojlari, qiziqishlari, maqsadlari va boshqalaridan kelib chiqadigan rag’batlantiruvchi motivatsiya haqida gapiramiz. Istalgan natijalarga erishish uchun oldingi muvaffaqiyatlar va muvaffaqiyatsizliklarning tajribasini baholab, inson o’zini o’zi xatti-harakatlarini o’z ehtiyojlari va manfaatlariga mos ravishda quradi.
Aftidan, A. Bandura “xulq-atvorning ongsiz determinantlariga nisbatan ongli fikrlashga ustunlik beradi”. Boshqacha qilib aytganda, u instinktlar yoki sezgi haqida mazmunli maqsadlar qo’yadi. Bu odamlarning xulq-atvori va faoliyatida o’zini tuta bilish imkoniyatini oshiradi, shu jumladan, odamning xatti-harakati tashqi muhit sharoitlariga qanchalik mos kelishini va uning ijtimoiy o’zini o’zi tasdiqlashi uchun qanchalik samarali bo’lishi mumkinligini hisobga oladi. O’z-o’zini boshqarish dasturini ishlab chiqish va uni amalga oshirish muammosi qo’yilgan va hal qilingan.
Ijtimoiy o’rganish nazariyasida Julian Rotter (1916 yilda tug’ilgan) ijtimoiy omillarning inson ruhiyatining rivojlanishiga ta’siri, birinchi navbatda uning boshqa odamlar bilan munosabatlari muammosini o’rganadi. Ijtimoiy vaziyatlarning inson ongi va o’z-o’zini anglashning rivojlanishiga ta’siri, shu jumladan uning xulq-atvori uchun ongli motivlarning shakllanishi o’rganiladi.
J. Rotter shaxsning psixologiyasi faniga xulq-atvor potentsiali kontseptsiyasini kiritdi, unga tashqi ijtimoiy omillar ta’sirining xususiyatiga qarab u yoki bu xatti-harakatlarning ehtimolligini ifoda etdi. Bunda u o’z xulq-atvorini belgilovchi inson ongi ko’p jihatdan tashqi sharoitlar, birinchi navbatda ijtimoiy holatlar ta’siri ostida shakllangan, deb ta’kidlagan A. Banduraning fikri bilan bog’lanadi. Shu bilan birga, ushbu holatlarning faoliyati maqsadlarini va shaxsning ichki motivatsiyasini shakllantirishdagi roli ko’rsatilgan.