12-mavzu: menejer uslubi va madanyati

T/r	Belgilar
Rahbarlik turlari
Avtokratik rahbar	Demokratik rahbar	Liberal rahbar
1.	Qaror qabul qilishda
2.	Qaror echimlarini buysunuvchilarga etkazishda
3.	Mas’uliyatni taqsimlash
4.	Buysunuvchilarning tashabbuskorligiga
5.	Kadrlarni tanlashda
6.	Bilimga bo‘lgan munosabatda
7.	Muomalada
8.	Buysunuvchilarga nisbatan
9.	Intizomga nis­batan
10.	Rag‘batlantirishga nisbatan

Topshiriq: Belgilari bo‘yicha rahbar turlarini o‘ziga xos xususiyatlarini qatorlar bo‘yicha joylashtiring?

• 
  Birinchi qator: ko‘rsatmaga binoan ish tutadi, yakkabosh, jamoa fikri bilan hisoblashmaydi, jamoa fikri bilan hisoblashadi
  
• 
  Ikkinchi qator: taklif orqali, yozma va og‘zaki buyruq, ko‘rsatma orqali, iltimos qilish, yalinish orqali
  
• 
  Uchinchi qator: to‘la-to‘kis ijrochilarning fikriga binoan, to‘la-to‘kis rahbar qiladi, vakolatiga binoan.
  
• 
  To‘rtinchi qator: ragbatlantiradi va foydalanadi, to‘la-to‘kis tayanadi, yo‘l qo‘yadi
  
• 
  Beshinchi qator: ishchan, bilimdon xodimlarni mo‘ljal oladi va ularning o‘sishiga yordam beradi, kuchli raqobatchilardan qutulish tarafdori, beparvo
  
• 
  Oltinchi qator: e’tiborsiz, baribir, beparvo, hamma narsani o‘zim bilaman deb hisoblaydi, muttasil o‘qiydi va qo‘l ostidagilardan ham shuni talab qiladi.
  
• 
  Ettinchi qator: tashabbus ko‘rsatmaydi, ijobiy, muloqotga kirishimli va faol, salbiy, masofa saqlaydi.
  
• 
  Sakkizinchi qator: har xil, talabchan, hayrixoh, andishali, talabchan emas, muloyim, kayfiyatiga qarab muomala qiladi,asabli
  
• 
  To‘qqizinchi qator: maqsadga muvofiq talab qiladi, yumshoq,yuzaki, qattiq, rasmiy yuzaki.
  
• 
  O‘ninchi qator: Aniq mo‘ljali yo‘q, onda-sonda jazolab,tez-tez rag‘batlantirish tarafdori, onda-sonda rag‘batlantirib tez-tez jazolash tarafdor
  

3-AMALIY TOPSHIRIQ. Rahbarning muomala va munosabatni boshqarishdagi ushbu harakatlari qaysi boshqaruv uslubiga mansub ekanligini aniqlang va ularga tavsif bering.

№	Raxbarning muomala va munosabatni boshqarishdagi xarakatlari	Avtoritar (yakka xokimlik)	Demokratik (hamkorlik)	Liberal (beparvolik)
1.	Boshqalar fikrini o‘ziniki qilib oladi
2.	O‘zi yakka holda guruh faoliyatini belgilaydi
3.	Tashabbussiz
4.	O‘zi ko‘rsatma, bo‘yruq beradi
5.	Jamoa ishiga aralashmaydi
6.	Tashakkuri ham bo‘yruqdek chiqadi
7.	Hamma masalalarni yuzaki ko‘rib chiqadi
8.	Boshqalar fikriga xurmat bilan qaraydi
9.	Aytilgan ishni to‘liq bajarilishini talab qiladi
10.	Boshqalar fikrini tez qabul qiladi
11.	So‘zlari, gaplari qattiq, qo‘pol
12.	O‘zini pozitsiyasi (no‘qtai nazar, fikri) yo‘q
13.	Jamoa fikrini, tashabbusini ma’qullash, rivojlantirish
14.	Gap qaytargan, gap o‘rgatganni yoqtirmaydi
15.	Javobgarlikdan o‘z-o‘zidan chetlashadi
16.	Avtoriteti bo‘lmaydi
17.	Intizomni qattiq talab etadi
18.	O‘z tinchini o‘ylaydi
19.	Ish natijasi bilan qiziqmaydi
20.	So‘zsiz bo‘ysunishni talab etadi
21.	O‘z ishiga sovuqqon
22.	Qo‘rqmasdan javobgarlikni o‘z bo‘yniga oladi
23.	Kasbini sevmaslik
24.	Tushuntirmaydi, lekin talab qiladi
25.	Jamoa ishiga tayanib ish olib borish
26.	Xodimga e’tiborsizlik, beg‘amlik
27.	Raxbar ekanligini yodidan chiqarib quyadi
28.	O‘ziga bino qo‘yishni yaxshi ko‘radi;
29.	Xodimning erkin fikrlashiga yo‘l qo‘ymaydi
30.	Xodim fikri bilan o‘rtoqlashmaydi

4-AMALIY TOPSHIRIQ.Rahbar bir qator talablarga javob berishi kerak. “Rahbarlik qilish” degan so‘zga izohli lug‘atlarda boshqarish, maslahat berish, kuzatish, yo‘naltirish, ko‘rsatma berish degan turli ma’lumotlar berilgan. Bunda ko‘rinib turibdiki, hozirgi davrda menejer (rahbar)lar qondirishi zarur bo‘lgan talablar juda ko‘pdir. Ular quyidagi beshta yirik guruhga bo‘lish mumkin. Rahbarga qo‘yiladigan talablar izohi keltirilgan qatorni toping va sharhlab bering?

№	Rahbarga qo‘yiladigan talablar	Rahbarga qo‘yiladigan talablar izohi
1	Ma’naviy yituklik
2	Intizom va mehnatga bo‘lgan munosabat
3	Bilim darajasi
4	Tashkilotchilik qobilyati
5	Boshqarish samaradorligini ta’minlay olish

• 
  siyosiy etuklik, ahloqiy etuklik, yuqori saviya va ong, ma’rifatchilik, madaniyatlilik, xodimlarni vatanparvarlik ruhida tabiyalashga qoldirlik, topshirilgan ish uchun shaxsiy javobgarlikni his qilish, halollik vijdonlik, shaxsiy manfaatlarni jamoa manfaatlariga bo‘ysundirishga qodirlik, kishilarga nisbatan mehribon va e’tiborli bo‘lish, tashabbus va ilg‘orlikni qo‘llab-quvvatlash qobilyati, prinsipiallik, tanqidga chidamli bo‘lish, o‘z-o‘zini tanqid qila bilish.
  
• 
  mehnatsevarlik, jamoa o‘rtasida intizomni yo‘lga qo‘ya bilish, atrofdagilarga mehnatsevarlikni tarbiyalay bilish, bir noshud rahbarning beg‘amligi yuzlab, minglab kishilar taqdirining behal qirralariga ta’sir etishi mumkin. Boqibeg‘am bu toifa rahbarlarning ish uslubi bilan murosa qilib bo‘lmaydi.
  
• 
  iqtisodiyotni bilish, texnika va texnologiyani bilish, boshqarish ilmini, funksiya va strukturasini bilish, istiqbolni bilishga qodirligi va hk.
  
• 
  xodimlarni tanlay bilish va ulardan samarali foydalanishni ta’minlay olish, qo‘l ostidagilarni mehnatga o‘rgatish va tarbiyalashni bilish, jipslashgan jamoani vujudga keltira olish, maqsad sari intiluvchanlik, kutilmagan vaziyatlarda boshqarish qobilyatini yo‘qotmaslik.
  

TEST TOPSHIRIQLARI

1. 
   Menejer – bu:
   

1. 
   maxsus tayyorgarlik ko‘rgan, boshqarishning sir asrorlarini, qonun qoidalarini puxta egallagan malakali mutaxassisdir
   
2. 
   faqat rahbarning aytganini bajaradigan mutaxassisdir
   
3. 
   biznesmen
   
4. 
   hammasi to‘g‘ri
   

2. 
   Avtokratik rahbarlar bo‘ysinuvchilarning?
   

1. 
   tashabbuskorligiga to‘la-to‘kis tayanadi
   
2. 
   tashabbuskorligiga yo‘l qo‘ymaydi
   
3. 
   tashabbuskorligini rag‘batlantiradi va undan foydalanadi
   
4. 
   faolligiga rag‘batlantiradi
   

3. 
   Liberal rahbarlar kadrlarni tanlashda?
   

1. 
   kuchli raqobatdoshlardan qutilish payida bo‘ladilar
   
2. 
   ishchan, bilimdon xodimlarga mo‘ljal oladilar, ularning o‘sishiga yordam beradilar
   
3. 
   tashqaridan madad kutadi
   
4. 
   beparvolarcha yondoshadilar
   

4. 
   Demokratik rahbarlar bilimga bo‘lgan munosabatda?
   

1. 
   mutassil o‘qiydilar va qo‘l ostidagi bo‘ysinuvchilardan ham shuni talab qiladilar
   
2. 
   hamma narsani o‘zim bilaman deb hisoblaydilar.
   
3. 
   beparvo, e’tiborsiz bo‘ladilar
   
4. 
   barcha javoblar to‘g‘ri
   

5. 
   Demokratik rahbarlar muomalada?
   

1. 
   salbiy, bo‘ysinuvchilardan masofa saqlaydilar
   
2. 
   tashabbus ko‘rsatmaydilar
   
3. 
   ijobiy, maloqotda kirishimli va faol bo‘ladilar
   
4. 
   barcha javoblar to‘g‘ri
   

6. 
   Liberal rahbarlar rag‘batlantirishga kelganda?
   

1. 
   ondasonda rag‘batlantirib, teztez jazolab turish tarafdori bo‘ladilar
   
2. 
   ondasonda jazolab, teztez rag‘batlantirib turish tarafdori bo‘ladilar
   
3. 
   aniq mo‘ljallari bo‘lmaydi
   
4. 
   barcha javoblar to‘g‘ri
   

7. 
   Avtokratik rahbarlar mas’uliyatni taqsimlashda?
   

1. 
   to‘la-to‘kis o‘zlari taqsimlaydi
   
2. 
   to‘la-to‘kis o‘zining vakolatiga binoan taqsimlaydi
   
3. 
   to‘la-to‘kis ijrochilarning fikriga binoan taqsimlaydi
   
4. 
   faqat o‘zining vakolatiga binoan taqsimlaydi
   

8. 
   O‘zini jamoadan uzoq tutish, jamoa a’zolarini bevosita muloqotda bo‘lishni chegaralab qo‘yish?
   

1. 
   demokratik rahbarlar uchun xos
   
2. 
   liberal rahbarlar uchun xos
   
3. 
   avtokratik rahbarlar uchun xos
   
4. 
   barcha javoblar to‘g‘ri
   

9. 
   O‘z zimmasiga mas’uliyat olishni yoqtirmaslik?
   

1. 
   liberal rahbarlar uchun xos
   
2. 
   avtokratik rahbarlar uchun xos
   
3. 
   demokratik rahbarlar uchun xos
   
4. 
   barcha javoblar to‘g‘ri
   

10. 
    Demokratik rahbarning (ish) uslubi qanday?
    

1. 
   odamlar yoki xodimlar fikri bilan qiziqmaydi.
   
2. 
   xodimlar fikri bilan tanishib o‘zini fikridan qolmaydi
   
3. 
   xodimlar fikri bilan tanishib qaror qabul qiladi.
   
4. 
   to‘g‘ri javob yo‘q.
   

11. 
    Liberal rahbarning boshharish qanday bo‘ladi?
    

1. 
   bu rahbar xodim bilan maslahatlashmay qaror qabul qiladi.
   
2. 
   korxona ishlarida xodimlarning mas’uliyatiga asoslanadi.
   
3. 
   bu rahbar xodimlar bilan maslahatlashib qaror qabul qiladi.
   
4. 
   u juda qattik kul va xodimlar ustidan kuchli nazorat olib boradi.
   

12. 
    Sangviniklar:
    

1. 
   xushchaqchaq, nutqi tez, harakatlari shiddatli kishilardir
   
2. 
   xushchaqchaq, harakatlari shiddatli kishilardir
   
3. 
   ta’sirchanligi sust, faolliklari kam kishilardir
   
4. 
   o‘ta ta’sirlanuvchan xususiyatga ega kishilardir
   

13. 
    Flegmatiklar:
    

1. 
   o‘ta ta’sirlanuvchan xususiyatga ega bo‘ladilar
   
2. 
   nihoyatda arazchan bo‘ladilar
   
3. 
   tez toliqadigan va o‘ziga ishonmaydigan bo‘ladilar
   
4. 
   juda oz kuladigan bo‘ladilar
   

14. 
    Melanxoliklar:
    

1. 
   nutqi tez, harakatlari shiddatli bo‘ladi
   
2. 
   faolligi sust, tortinchoq, kam g‘ayrat bo‘ladilar
   
3. 
   yangi kishilar bilan tez til topishadigan bo‘ladilar
   
4. 
   xushchaqchaq bo‘ladilar
   

15. 
    Quyida qayd qilingan xislatlarning qaysi biri rahbarda mujassamlangan bo‘lishi kerak?
    

1. 
   dovyuraklik, sabrlilik
   
2. 
   janjalkash, urushqoq
   
3. 
   dovyuraklik
   
4. 
   mahalliychilik
   

16. 
    Quyida qayd qilinganlarning qaysi biri rahbarlarga xos xarakter bo‘lishi mumkin?
    

1. 
   janjalkash, urushqoq
   
2. 
   g‘iybatchi
   
3. 
   kurashchan
   
4. 
   umidsiz
   

17. 
    Quyida qayd qilinganlarning qaysi biri rahbar aytishi mumkin bo‘lmagan javoblardir?
    

1. 
   mening ish tajribam shu
   
2. 
   men o‘z fikrimni aniq va to‘la ayta olmadim
   
3. 
   men xatoga yo‘l qo‘ydim va uni tuzataman
   
4. 
   buni boshqacha tushuntirishga harakat qilaman
   

18. 
    Quyida qayd qilinganlarning qaysi biri rahbar aytishi mumkin bo‘lgan javoblardir?
    

1. 
   bu mening aybim emas
   
2. 
   siz meni tushuna olmaysiz
   
3. 
   asrlab yashaysanu, asrlar o‘rganar ekansan
   
4. 
   siz nohaqsiz, men o‘z fikrimda qolaman
   

20. Qaror qabul qilishda yakkabosh, jamoa fikri bilan xisoblashmaydigan rahbarlarni?

1. 
   liberal rahbarlar deyiladi
   
2. 
   avtokratik rahbarlar deyiladi
   
3. 
   demokratik rahbarlar deyiladi
   
4. 
   hammasi to‘g‘ri