14-Laboratoriyaliq jumis

14-Laboratoriyaliq jumis
Beloklar, uglevodlar, lipidler boyinsha ma’sele ha’m shinig’iwlar sheshiw.
Sabaqtıń maqseti: Beloklar, uglevodlar ha’m lipidler haqqında bilimge iye bolıwı, tema boyinsha másele hám shınıǵıwlar dúziw hám sheshiwdi úyreniw.
Sabaq úskeneleri: Metodikalıq qollanbalar, súwretler, slaydlar, kollekciyalar
Beloklar joqarı molekulalı biopolimerlar bolıp, molekulyar massası 6 mıńnan bir neshe millionǵa shekem bolıp, olar belok strukturası daǵı polipeptid shınjırlardıń sanına baylanıslı. Beloklardıń massası túrli usıllar menen anıqlanadı. Mısalı, ultratsentrafugirlash, gelfiltratsiya hám elektroforez usılları. Ayırım beloklardıń molekulyar massası tómendegishe daltonlarga teń boladı :

Massa birligi dalton (De) vodorod atom massasına tuwrı keledi (1, 0000). Massa birligi kilodalton (kDe) 1000 daltonga tuwrı keledi. Kópshilik beloklardıń massası 10 nan 100 kilodaltonga teń bolıp tabıladı.
Bir neshe mıń beloklardıń aminokislota quramı hám izbe-izligianiqlangan. Sol sebepli, olardıń molekulyar salmaǵın joqarıaniqlik menen tabıw múmkin. Beloklar molekulyar salmaǵın
sedimentatsion analiz usılı menen anıqlaw ultratsentrifugalardao'tkaziladi, bunda 200000 den artıq, yaǵnıy jer tartıw kúshinen joqarımarkazdan qochuvchi tezleniwdi (g) payda etiw múmkin boladı.
Ádetde, molekulyar salmaqlıqtı belok molekulasınıń sedimentatsiontezligi yamasa sedimentatsion teń salmaqlılıqı boyınsha esaplab tabadılar. Molekulalardıń oraydan periferiyaǵa jılısıwı dáwirinde erituvchi-beloko'rtasida keskin shegara payda boladı (avtomatikalıq anıqlanadı ). Erituvchi
hám belokdıń optikalıq qásiyetlerinen sedimentatsiya tezligin anıqlawdafoydalaniladi hám ol sedimentatsiya konstantasi S menen belgilenedi, belokzarrachasining massası hám formasına baylanıslı : Belok molekulalarınıń forması ultratsentrifugalash, rentgenstrukturanaliz tiykarında yamasa elektron mikrosko'pda anıqlanadı. Analizler sonıko'rsatdiki, belok molekulaları hár úsh ólshemi boyınsha assimetrikmoddalar bolıp tabıladı. Tábiy beloklar molekulasınıń formasına qaray 2 gruppaǵa bólinedi:
globulyar hám fibrillyar. Fibrillyar beloklardıń molekulası ipsimon bolıp, uzınlıǵı diametrine salıstırǵanda 100 ret kóbirek bolıp tabıladı. Globulyar belok molekulası sferik formaǵa iye bolıp, onıń uzınlıǵı
diametrine qaraǵanda 3-10 ret artıq bolıp tabıladı. Mısalı : elastin belokmolekulasining diametri 70 nm bolıp súyri-sopaq formada, gemoglobin belokinidiametri 220 nm bolıp azǵantay cho'zinchoq formada, miozin
molekulasınıń diametri 100 nm bolıp, uzınlıǵı mıń angstremga teń. Sonday etip, miozin belokı tolasimon boladı. Fibrillyar hám globulyar beloklarınıń ózgesheligi xar qıylı boladı. Ayırımları
suwda hám duz eritpelerinde eriydi. Kópshilik fibrillyar beloklar suwdaerimaydi. Fibrillyar beloklarǵa - miozin, jipek, fibrinogen, kollagen hámelastinlar kiredi. Beloklar optikalıq aktiv zatlar bolǵanı ushın, olar qutblangan nursathini belgili múyesh payda etip buradi. Belok eritpeleri jaqtılıq nurın sındırıw, tarqatıw, ultrafioletoviy nurların jutıw qábiletine iye. Beloklardıń bul fizikalıq ózgesheliginen paydalanıp olardıń muǵdarın, molekulyar massasın hám basqa kórsetkishlerin anıqlaw múmkin. Beloklardıń molekulyar massası joqarı bolǵanlıǵı ushın eritilganda kolloid eritpeler payda etedi. Beloklar suwda erigende suwdiń qutbli
molekulalarınıń belok zaryadına keri jaylasıp suw qabıq'ihosil etedi. Belokdıń suwdaǵı bóleksheleri diametri 0, 001 mkm den joqarı bolǵanı ushın kolloid eritpe payda boladı hám jaqtılıq shashıw (Tindal effekti) ózgeshelikine iye boladı. Beloklar molekulası haywan
hám insan membranasınıń mayda tesikleri arqalı oǵada almaydı. Beloklardıń bul ózgesheliginen paydalanıp yarım ótkeriwshi membranalar járdeminde olardı kishi molekulalı zatlardan tazalawmumkin. Bul usıl dializ dep ataladı. Belok molekulasınıń zaryadı quramındaǵı zaryadlanǵan
aminokislotalarǵa baylanıslı. Monoaminomonokarbon aminokislotalaroqsil molekulasına neytral zaryad belgileydi. Kerisinshe, monoaminodikarbon aminokislotalar belok molekulasın keri
zaryadlaydı. Diaminomonokarbon aminokislotalar belok molekulasın
oń zaryadlaydı. Belok molekulasınıń zaryadı zaryadlanǵan gruppalarınıń jıyındısı
menen belgilenedi. Bir waqıtta erkin keri hám oń zaryad saqlaganoqsillar amfoter ózgeshelikke iye. Erkin karboksil gruppanıń dissotsiatsiyalanish dárejesi aminogruppaga salıstırǵanda azǵantay joqarı bolǵanlıǵı ushın bul funksional gruppalardıń muǵdarı teń bolǵanda belok molekulasınıń zaryadı
keri bolıwı múmkin. Eritpe degi vodorod ionları konsentraciyasın, yaǵnıy ortalıqtıń pH kórsetkishin ózgertiw arqalı belok molekulasındaǵı amino- hám karboksil gruppalardıń dissotsiatsiyalanishini kushaytirish yamasa tómenletiw múmkin.