19-mavzu: Eski o‘zbek yozuvida harakatlar Dars maqsadi: Talabalarda

19-mavzu: Eski o‘zbek yozuvida harakatlar


Dars maqsadi: Talabalarda qisqa va cho’ziq unlilarning yozuvda ifodalanishi bo’yicha tushuncha hosil qilish.


Kerakli jihozlar:
Doska, bo’r, tablitsa (imloga oid).
Ishni bajarish tartibi:

1. 
   Qisqa unlilarning yozuvda zabar, zir, pish orqali berilishi tushuntiriladi va yozdiriladi.
   

1-savol bayoni:
Eski o‘zbek yozuvida qisqa unlilar harflarining usti va ostiga qo’yiladigan harakat deb ataluvchi diakritik belgilar orqali ifoda etiladi. Harakat qaysi harfning ustiga yoki ostiga qo’yilsa, avval harakat qo’yilgan undosh o’qilib, so’ngra harakat talaffuz etiladi.

1. 
   Harf ustiga chiziqcha qo’yish orqali a unli tovushi ifoda etiladi.
   

Yozuvda َ belgisi bilan ifodalanib, ﺒﺮ ﺰ - zabar
(ustida, tepasida degan ma’noda) deyiladi. Masalan: ﻗﻤﺭ - Qamar
ﻤﺩﺩ madad ﺼﺒﺭ - sabr
2. Harf ostiga chiziqcha qo’yish orqali e tovushi ifoda etiladi.
Yozuvda  belgisi bilan ifodalanib, ﺰﻴﺮ -zir
(ostida, tagida degan ma’noda)deb ataladi.
Masalan: ﺪﻞ - dil, ﻗﺵ - qish.
3.Harf ustiga vergul shaklidagi belgi qo’yilib, o’ unli tovushi ifoda etiladi.
Yozuvda ’ belgisi bilan ifoda qilinib, ﭙﻴﺶ -pish (old,oldida) deyiladi. Masalan: ﻫﻧﺮ -hunar ﻜﺘﺒﺨﺎﻨﻪ -kutubxona

Agar qisqa unlilardan biri so‘z boshida kelsa, so‘z boshida bir alif orttirilib, zarur bo’lgan diakritik belgi shu alifning usti yoki ostiga qo’yiladi. Bunda alif butunlay talaffuz etilmay, faqat vositachi rolini bajaradi.

ﮔﺮ ﺍ - agar, ﺍﺛﺮ - asar ﺳﻢ ﺍ -ism, -

ﺍﻓﻖ --ufq, ﺍﻭﯼ -uy, .

Ayn - ﻋ bilan boshlanuvchi arab so‘zlarida diakritik belgi ayn harfining osti yoki ustiga qo’yiladi. Ayn talaffuz etilmaydi.

ﻋﻗﻞ - aql, ﻋﻟﻢ - ilm, ﻋﻣﺮ - umr, ﻋﻀﺮ -uzr.

2-savol bayoni:
Cho’ziq unlilarning yozuvda ifoda etilishi.
Fors tilida cho’ziq unlilar (o, u, i) ﺍ - alif, ﻮ - vov, ﻯ -yo harflari bilan ifoda etiladi. Masalan:
ﺍ ﺼﺪ - cado-, ﺸﻭﻡ - shum, ﺘﻭﻕ - to’q ﻜﻴﻤﻜﻰ . kimki

Agar cho’ziq unlilar so‘z boshida kelsa, yozuvda cho’ziq unli oldidan bir alif orttirilib yoziladi. Masalan:

ﺕ ﺁ ot . ﺗﺵ ﺁ otash, ﻴﭙﮎ ﺍipak ﻜﻭﻝ -kul, ﺍﻥ ﺍﻴﺮ -Eron.
Agar ﻮ - vov yoki ﻯ - yo so‘z boshida ﺍ alifsiz bo’lsa, v va y undosh tovushlarini ifodalaydi.
ﻁﻥ ﻮ -vatan-vatan, ﺮ ﻳﺎ - yor-yor. ﻴﺍﺩﻠﺵ .yodlash

Arab tilidan kirgan so‘zlarning boshida ayn va alif ﻋﺎ harflari birga kelsa, ayn talaffuz etilmay, alif cho’ziq unli o tarzida talaffuz qilinadi. Masalan:

ﻋﺎﺪﻞ - odil, ﻋﺎﻟﻰ -oliy, ﻋﺎﻗﻞ l-aql, ﻋﺎﺸﻕ -oshiq.

2. 
   Cho’ziq unlilarning yozuvda ifodalanishini misollar orqali yozdirish, Mashq qilish.
   

Muhokama uchun savollar
1.Eski o‘zbek yozuvida qisqa va cho’ziq unlilar yozuvda qanday ifoda etiladi?
2. Zir, zabar, pish qanday belgilar ularga tavsif bering.
3. So’kun va madda-diakritik belgilariga ta’rif bering.
4. Cho’ziq unlilar yozuvda qaysi harflar orqali beriladi, ular imlosiga ta’rif bering.
Mustaqil ish topshiriqlari:
.1. Zir, zabar, pish qanday belgilar ularga tavsif bering.
.2. So’kun va madda-diakritik belgilariga ta’rif bering.
.3. Cho’ziq unlilar yozuvda qaysi harflar orqali beriladi, ular imlosiga ta’rif bering

Mavzu bo’yicha asosiy xulosalar:

1. 
   Eski o‘zbek yozuvida qisqa unlilar harflarining usti va ostiga qo’yiladigan harakat deb ataluvchi diakritik belgilar orqali ifoda etiladi.
   
2. 
   Harakatlar 3 ta : zir, zabar, pish
   
3. 
   Agar qisqa unlilardan biri so‘z boshida kelsa, so‘z boshida bir alif orttirilib, zarur bo’lgan diakritik belgi shu alifning usti yoki ostiga qo’yiladi.
   

Mavzuga oid adabiyotlar::
1.Abdusamadov M. Fors tili.36-40 bet.
2.Eski o‘zbek yozuvi. Jumaniyozov R. Toshkent. 114-121 betlar.
3.Xalilov L .Fors tili .Toshkent. « O‘qituvchi».20-24- betlar.