2 Mavzu. Statistik kuzatish usuli reja statistik kuzatish, uning mohiyati va asosiy shakllari Statistik kuzatishning turlari va usullari

2. Statistik kuzatishning turlari va usullari
Statistik kuzatish turlari va usullari bilan o’zaro farq qilinadi. Statistik kuzatishning turlarini ularning qator belgilari bo’yicha tasniflanadi.
Statistik kuzatish to`plam birliklarini qamrab olish darajasiga qarab ikki turga bo’linadi:
1. yalpi (to’liq) kuzatish;
2. qisman kuzatish;
YAlpi (to’liq) kuzatishda o’rganilayotgan to`plamning barcha birliklari qamrab olinadi. YAlpi (to’liq) kuzatish o’rganilayotgan faktlar va hodisalar to’g’risida to’liq ma’lumotlar to’plash imkonini beradi. Lekin har doim ham yalpi (to’liq) kuzatishni amalga oshirib bo’lmaydi. Ayniqsa kuzatilayotgan birliklarning jismoniy yo’qotilishi va buzulishi bilan bog’liq hollarda, yoki to’plam nixoyatda katta bo’lgan hollarda, shuningdek kuzatish katta vaqt va mablag’ sarfi bilan bog’liq bo’lgan hollarda, yalpi (to’liq) kuzatishni amalga oshirish qiyin.
Qisman kuzatishda esa o’rganilayotgan to’plamni faqat bir qismi qamrab olinadi. Qisman kuzatish o’z navbatida tanlab kuzatishga, asosiy massivni kuzatishga va monografik kuzatishga bo’linadi.
Tanlab kuzatish deb, tasodifiy usulda ajratilgan to`plam birliklarinining qismini kuzatishga aytiladi.
Asosiy massivni kuzatish o’rganilayotgan to’plam birliklarining eng muhim belgilarini qamrab oladigan qismini kuzatishdan iborat. Misol tariqasida ma’lum bir maxsulotlarning 90 - 95 % ini ishlab
chiqaruvchi yirik korxonalarning 15 - 20 % ini kuzatishni aytish mumkin.
Monografik kuzatishga o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarga ega bo’lgan qandaydir to`plam aloxida birliklarini chuqurroq va har tomonlama o’rganilishidir. Monografik kuzatishda to’plamni to’liq va yaxlit o’rganish nazarda tutilmaydi. Bunga misol qilib, korxona va tashkilotlarning ilg’or tajribalarini o’rganib, uni ammallashtirish yoki qoloq korxonalar ish faoliyatidagi kamchiliklarni aniqlash maqsadida o’tkazilgan kuzatishni aytish mumkin.
Vaqt omiliga asosan statistik kuzatish uzluksiz va uzlukli bo’lishi mumkin.
Uzlukli statistik kuzatish o’z navbatida davriy va vaqt-vaqti bilan o’tkazib turiladigan statistik kuzatishlarga bo’linadi.
Uzluksiz (joriy) kuzatish uzluksiz ravishda fakt sodir bo’lishi bilan qayd qilinishi tushuniladi va u o’rganilayotgan hodisa va jarayonlar to’g’risida tuliq ma’lumot to`plash imkonini beradi.
Joriy kuzatishga misol qilib, maxsulotlarning ishlab chiqarilishi hisobi, tayyor maxsulotlarning sotilishining hisobi va hokazo shu singarilarni aytish mumkin.
Uzlukli kuzatish ma’lum vaqt oralig’ida (davriy) yoki vaqti -vaqti bilan, unga zaruriyat tug’ilgan hollarda utkazilib turilishi mumkin.
Masalan, tovar qoldiqlari qayta baholanish paytiga qayta hisobga olinadi.