2. Xavfsizlikning tizimli tahlili Faoliyat xavfsizligini boshqarishning uslubiy asoslari

33-jadval

№	Boshqarish qismlari	Kuch
I	Dasta me'yoriy maksimal	kattaligi(H)20-40 100
2	Knopka, tumbler, qo shgichlar, Yengil turi og’ir	1400-1600 6000-12000
3	Oyoq edallari kam ishlatiladigan tez-tez ishlatiladigan	500gacha 20-50
4	Qo'lda boshqarish dastaklari ^ucDavriy ishlatiladigan^hun	130-160 20-40

ko’p ishlatiladigan
Ish joyi - bu inson mehnat faoliyatini amalga oshirishga “insonmashina ishlab chiqarish muhiti” tizimida ma'lumotlarni aks ettirish vositalari, boshqarish qismlari va yordamchi jihozlar bilan jihozlangan joydir. Ish joylari yakka va kollektiv turlarga bo'linib, tikka, o'tirib va
“tikka-o’tirib” ishlashga mo'ljallanadi.
Egronomika ish joylarini loyihalashga talablarni ifodalab beradi. Asosiy va qo'shimcha harakat zonalarni aniqlaydi, tegishlicha poldan balandlik bo'yicha, simmetriya o'qidan front bo'yicha jihozlarning joylashish zonalarini aniqlab beradi.
Odam har xil ishchi holat (tik, o'tirgan, yotgan va engashgan)larining optimal va chegaraviy o'lchamlarini aniqlash uchun ish joyini ratsional tashkil qilishda ishlatiladigan zarur antropometrik ma’lumotlar tizimlashtiriladi.
Ishning va ishchi holatlarning xarakteriga bogliq hamda har xil turdagi ishchi stollar va o'rindiqlarni konstruksiyalash bo'yicha umumiy tavsiyalar yaratiladi.
Ish joyini rejalashtirish va joylashtirishda quyidagi prinsiplarga amal qilish tavsiya qilinadi: boshida to'liq rejalashtirish, key in qismlarini, oldin optimal holda, keyin amaliy ruxsat qilinganini; ish jarayoni va jihozni rejalashtirishga yagona tizim talablari bilan yondashish.
Ish joyini loyihalashda antropometriya ma'lumotlarini hisobga olish muhimdir. Ergonomika bo'yicha manbaalarda maxsus ta'kidlanadiki, konstruktor o'zining antropometrik va psixofiziologik tavsiflarini boshqa odamlar uchun ham namunaviy deb qaramasligi va shu asosda narsalarni loyihalash jarayonini tashkil qilmasligi kerak.
Faqat inson tanasi o’lchamlari va a'zolari haqida, uning yoshi va jinsi o’rganilgan holda keng to'plangan tizimli tanlangan ma'lumotlarni jalb qilganda olcham standartlarini loyihalash uchun mustahkam ilmiy baza bo'lishi mumkin.
Ish joyini tashkil qilishda quyidagilarni ta'minlash maqsadga muvofiq:

• 
  operatorning ma'qul ishchi holati (tik yoki o'tirgan holda);
  
• 
  muhimligi va ko'rish maydoni doirasida foydalanish jadalligiga qarab boshqarish qismlari va indikatorlarini ratsional joylashtirish;
  

-operatorga harakatlanish va siljishda yetarli erkinlik berilishi;

• 
  ish joyi elementlarining eng yaxshi ko'rinishi;
  
• 
  insonning antropometrik, fiziologik va psixologik tavsiflarining ish joyi konstruksiyasiga mosligi;
  
• 
  mashinadan kefayotgan ma’lumotlar tezligi va hajmining inson lolnonidan qabul qilish va ishlov berishi imkoniyatlariga mosligi;
  
• 
  operatorlarning ish vaqtida qisqa muddatli dam olishlari uchunf sharoit bo'lishi;
  
• 
  ishlovchilarni xavfli va zararli ishlab chiqarish omillaridan himoya qilish.
  

Ish joyi o'zida ma'lumot (MAAV joylashgan bo'shliq) va motor
(boshqarish qismlari joylashgan bo'shliq) maydonlarini tashkil qiladi.
Ma'lumot maydonida bir-biridan farqli uchta zona mavjud; birinchi zonada - ko'rsatkichlarni aniq va tez hisoblash talab qilingan MAAV joylashgan (rasmga qarang); ikkinchi zonada ko'rsatkichlarni kamroqi aniqlik va tezlikda hisoblash talab qilingan MAAV joylashgan; uchinchi zonada juda kam ishlatiladigan vositalar joylashadi.
Motor maydoni ham 3 ta zonadan iborat: juda tez foydalaniladigan (bir minutda kamida 2 marta) va optimal yeta oladigan juda muhim:
boshqarish qismlari joylashgan - birinchi zona; tez ishlatiladigan boshqarish qismlari (1 soatda 2 martadan ko'pj va yengil eta oladigan kam muhim vositalar joylashgan - ikkinchi zona; kam ishlatiladigan (1 soatda 2 martadan kam) vositalar joylashgan -uchinchi zonalardan iborat.
Ish joyining asosiy qismlaridan biri operatorning kreslosi (o'rindig'i) hisoblanadi. U operatorga fiziologik jihatidan mehnat xarakteri va sharoitiga binoan ratsional ishchi holat (poza)ni ta'minlash va funksional shinamlikni ta'minlash mezoni bo'lishi lozim. Kreslo o'z ichiga o'tirgich, suyanchiq va tirsak qo'ygichlar hamda qo'shimcha elementlar - bosh qo'ygich va oyoq qo'ygichlardan iborat bo'ladi. Kresloning hamma qismlari vertikal va gorizontal tekislikda, hamda ma'lum burchakka sozlanadigan bo'lishi kerak. Yana u polga nisbatan fiksatsiyalanadigan moslama, hamda zarur bo’lgan hollarda vertikal o'q bo'yicha 180-360° buraladigan moslamaga ega bo'lishi lozim. Harakatlanadigan texnikada kreslo xavfsizlik tasmasi bilan jihozlanishi lozim.
Ish joyida odamning kompleks harakatlarini loyihalashda quyidagi qoida va nizomlarni bilish foydali:

• 
  harakat trayektoriyasi va sonini minimumgacha ;
  
• 
  harakatning oddiy va ritmik bo’lishi;
  
• 
  har bir harakat keyingi harakatni boshlash uchun qulay holda tugashi;
  

-o'tgan va bo’lajak harakatlar bir-biri bilan tekis bog'langan
bo'lishi;
-harakatni boshlash va tugatish uchun zarur bo'lgan vaqt taxminan doimiy va yo’l uzunligiga bog’liq bo’lmasligi;
-qo'lning egri chiziqli uzluksiz harakati to'satdan yo'nalishini o'zgartirgan yakka harakatdan tez bo'lishi;

• 
  aylanma harakat ilgarilama harakatdan tez bo’lishi:
  

-qo'lning gorizontal harakati vertikalga nisbatan aniq va tez
bo'lishi;
-agar harakatda ikkala qo'l qatnashsa, ular vaqt bo'yicha simmetrik va sinxron (tekis) bo'lishi (bir vaqtda boshlanishi va tugashi kerak).

• 
  aniq harakatlarni hardoim o'tirib amalga oshirish lozim.
  

Tizimlarning muvaffaqiyatli ishlab turishini ta'minlash uchun ergonomika sohasidagi mutaxassisllar uni 5 xil jihati (moslik)ka ajratadilar: ma'lumot, biofizik, energetik, fazoviy - antropometrik va texnikaviy estetik jihatlar.
Ma'lumot jihatining maqsadi - mashinaning barcha tavsiflarini aks ettirish va operatorning bu maMumotlarni xatosiz qabul qilish va ishlov berish, uni va xotirasini zo'riqtirmaslik demakdir. Natijada operator mehnatining xavfsizligi, aniqligi, sifati va unumi ta'minlanadi. Biofizik jihatiida - shunday atrof-muhitni tashkil qilish tushuniladiki, bunda operator uchun normal fiziologik holat va zarur ish qobiliyati ta'minlab beriladi. Misol: mashinalarni yaratayotganda muhitning shovqin, titrash, yorug’lik va havo muhitining ko'rsatkichlarini maxsus izlanish zaruriyati paydo bo'ladi.
Energetik jihatidan mohiyati- mashinaning boshqarish qismlari bilan operator optimal imkoniyatlarining kelishuvi ko'riladi. Bunda operator tomonidan qo'yilgan kuch, sarflangan quvvat hamda mashina harakatining tezligi va aniqligi nazarda tutiladi.
Fazoviy-antropometrik jihatida - ish jarayonida odam tanasining o’lchamlarini, tashqi fazoning ko'rinish imkoniyati va operatorning holatini hisobga olish nazarda tutiladi. Bu masalani yechish uchun ish joyining hajmi, operatorning yeta olish qobiliyati va uning pultgacha bo'lgan masofasi va.boshqalar aniqlanadi.
Ergonomikaning texnikaviy-estetik jihatilari - mehnat jarayonida insonning mashina bilan muloqotda bo'lishi natijasida qay darajada qanoatlanganligining ta'minlanishini ko'rsatadi.
80-rasm: Ko'rib kuzatish zonalari a) gorizontal tekislikda
b)vertikal tekislikda;
1 - zona, 2 - zona, 3 -zona.