3-sinf Tabiatshunoslik A. Bahromov,Sh. Sharipov,M. Nabiyev Ona tili va o`qish savodxonligi tuzuvchilari 1-2-sinf Iroda

mm
2
,dm
2
,m
2,
,yuzalarni 
taqqoslash,vaqt o`lchov birliklari
h (soat),d(sutka)
sekund
,kalendar,burchak gradusi,doiraviy diagrammalar,o`nli 
kasrlar,shakllarni burish,burchak simmetriyasi,fazoviy figura-
piramida,konus,ma`lumotlarni turli ko`rinishlarda ifodalash,tenglamaga 
olib kelinadigan masalalar,2 qadamli va 2 amalli masalalar. 

---

Masalalardagi ma`lumotlar
-Toshkent 
–
Samarqand yo`nalishi 
bo`yichaqatnovchi tezyurar poyezd -215 nafar yo`lovchini tashish 
imkoniyatiga ega.Kombinatorlik masalalarda berilgan topshiriqni nechta 
usulda bajarish mumkinligi aniqlanadi.Namuna:9,0,4 foydalanib bir nechta 
son hosil qilish mumkin.Ikki xonali sonni ikki xonali songa bo`lishda 
bo`linmani tanlash usuli yordamida topish mumkin.Uch va undan ortiq 
ko`paytuvchilarni bir-biriga o`rin almashtirish xossasiga ko`ra turli tartibda 
ko`paytirish mumkin8
∙
3
∙
5=8
∙
15=120.Uch va undan ortiq ko`paytuvchilarni 
ko`paytirishda ko`paytuvchilarni guruhlash mumkin12
∙
8
∙
5=8
∙
(12
∙
5) To`g`ri 
chiziq ikki tomondan chegaralanmagan.To`g`ri chiziqlar lotin alifbosining 
kichik harflari a,b,… bilan belgilanadi.Har qanday ikki nuqta orq
ali o`tuvchi 
faqat bitta to`g`ri chiziq chizish mumkin.Bitta nuqtadan juda ko`p to`g`ri 
chiziq o`tkazish mumkin.To`g`ri chiziqqa biror A nuqta qo`yilsa,ikkita nur 
hosil bo`ladi.Nur-bu,to`g`ri chiziqning ma`lum nuqtadan boshlanuvchi bir
qismidir.Nurning boshlanish nuqtasi bor,lekin oxiri yo`q.Fil bir kunda 240 
kg,kiyik esa 30 kg ozuqa iste`mol qiladi,Xonalarga ajratib 
ko`paytirish:123
∙
3=(100+20+2)
∙
3=100
∙
3+20
∙
3+3
∙
3=369,tezyurar poyezd 1 
soatda 124 km yuradi,6 soni 1 ga, 2 ga,3 ga bo`linadi.1,2,3 sonlari 6 
sonining 
bo`luvchilari
.36:4=9.36 soni 4 ga qoldiqsiz bo`linadi.Demak,36 soni 
4 sonining 
karralisi
.Barcha juft sonlar 2 ga karrali.Uchala tomoni teng 
bo`lgan uchburchak 
teng tomonli
,ikki tomoni teng bo`lgan uchburchak 
teng 
yonli
,hamma tomoni turlicha bo`lgan uchburchak 
turli tomonli 
uchburchak
deyiladi.
Algoritm
-bu har qanday matematik masalaning yechilish ketma-
ketligidir.Algoritm qadamlari uning buyruqlari deb ataladi.Algoritmni 
bajarish davomida birorta ham buyruqni o`tkazib yubormaslik 
kerak.
Diagramma
-bu taqqoslanayotgan sonli ma`lumotlarni ixcham va 
ko`rgazmali tasvirlashdir.Voleybol maydoni eni 18 m,bo`yi 9 m.Aslida faqat 
0 va 1 sonlari mavjud bo`lib,qolgan barcha sonlar shu ikki sondan hosil 
qilinadi.Ya`ni yo`q bo`lsa 0 ga,bor bo`lsa 1 ga teng,2 soni ikkita 1ning,3 soni 
uchta 1ning…natijasida hosil bo`ladi.Al
-Xorazmiy 0 dan 9 gacha bo`lgan
raqamlardan foydalanilsa,sonlarni o`nlik sanoq sistemasida xona 
birliklariga ajratib yozilishi mumkinligini ko`rsatgan.O`zbekiston Davlat 
sirkida 2500 ta o`rindiq bor.1437-yil Ulug`bek(1394-1449) 
observatoriyasida 1018 ta yulduz xaritasi tuzilgan.Unda bir yil 365 kun,6 
soat,10 minut,8 sekund ekanligi aniqlangan.Abu Rayhon Beruniy 

---

Hindistonga qilgan safaridan so`ng 1030-yilda yozgan asarida Amerika 
qit`asi borligini ilmiy bashorat qildi.Oradan 462 yil o`tib,yevropalik
dengizchi Xristofor Kolumb Amerika qit`asini kashf qildi.Raqamlarning 
yozuvdagi joylashuviga ,ya`ni pozitsiaysiga bog`liq sanoq sistemasi 
pozitsion sanoq sistema deb ataladi.M:222 sonida bir xil raqamlar 
yozilgan,lekin joylashgan o`rniga qarab ularning qiymati 
turlicha.Nopozitsiaon sanoq sistemasidagi belgining qiymati uning 
egallagan o`rniga bog`liq emas.Qadimda Rimda I=1,V=5,X-
10,L=50,C=100,D=500,M=1000 ko`rinishdagi raqamlardan 
foydalanilgan.Kichik rim raqami katta raqamdan o`ngda yozilsa ular 
qo`shiladi.M:VI=5+1=6,XII=10+2=12,CXV=100+10+5=115.Agar chapda 
yozilsa ayiriladi:IV=5-1=4,IX=10-1=9,XC=100-10=90.Bir xil raqamlar 3 
martadan ko`p ketma-ket yozilishi mumkin emas.Rim raqamlari bilan 
yozilgan eng katta son:3999 (MMMCMXCIX). 
Kattaliklar ustida amallar bajarish uchun kattaliklar bir xil o`lchov birligida 
ifodalanishi kerak.Humo arenasining balandligi 3600 
cm=36metr.Katta(>),kichik (<),katta yoki teng(
≥
),kichik yoki teng(
≤
)belgisi 
bilan birlashtirilgan ikki ifoda tengsizlik deb ataladi.Bir tekislikdagi ikkita 
kesishmaydigan to`g`ri chiziqlar
parallel to`g`ri chiziqlar
deb 
ataladi.Parallel to`g`ri chiziqlarda parallellik belgisi-
“II”ko`rinishida 
ifodalanadi.Agar ikkita to`g`ri chiziq kesishganda ,ular o`zaro to`g`ri 
burchak hosil qilsa,bu to`g`ri chiziqlar 
perpendikulyar to`g`ri chiziqlar 
deyiladi.To`g`ri chiziqning perpendikulyarligi “Ʇ” belgi bilan belgilanadi.aꞱ
 b 
yozuvi “a to`g`ri chiziq b to`g`ri chiziqqa perpendikulyar” deb o`qiladi.Shakl 
buklanganda uning bir bo`lagi ikkinchi bo`lak ustiga aynan mos 
tushsa,bunday shakl o`qqa nisbatan
simmetrik shakl 
deyiladi.Buklanish 
chizig`i simmetriya o`qidir.Surati maxrajidan kichik kasr to`g`ri kasr 
deyiladi.Surati maxrajiga teng yoki maxrajidan katta bo`lgan kasr noto`g`ri 
kasr deyiladi.Bir xil maxrajli kasrlardan qaysi birining surati katta 
bo`lsa,o`sha kasr kattadir.Bo`linuvchi bir xil bo`lib,bo`luvchi qancha katta 
bo`lsa,bo`linma shuncha kichik bo`ladi.Demak kasr sonning surati bir xil 
bo`lib maxraji qancha katta bo`lsa,bu son shuncha kichik bo`ladi.Maxraji bir 
xil kasrlarni qo`shish uchun kasr maxraji o`zi yoziladi,suratlari 
qo`shiladi.Maxraji bir xil kasrlarni ayirish uchun kasr maxraji o`zi 
yoziladi,suratlari ayiriladi. 

---

Burchaklarning o`lchov birligi-gradus.Burchaklarni o`lchash uchun 
transportirdan foydalaniladi.Qisqacha yozuvlarda ,masalan”30 gradus”
-
30
0
 ko`rinishida ifodalanadi.Yoyiq burchak 180
0
 ga,to`g`ri burchak 90
0
 ga 
teng.O`tkir burchaklar 90 
0
 dan kichik. 90
0
 dan 180
0
 gacha burchaklar 
o`tmas burchaklardir.
Kalendar
-kun,hafta,oy,yil oraliqlarini hisoblash 
jadvali.O`nli kasrni yozish uchun avval butun qismi,so`ng vergul qo`yib 
kasrning surati yoziladi.Agar to`g`ri kasr maxrajidagi nollar soni suratidagi 
raqamlar sonidan ko`p bo`lsa ,yetmayotgan o`rinlarga nol qo`yish 
kerak.O`nli kasrlarni taqqoslash sonlarni taqqoslash kabi amalga 
oshiriladi.Piramidaning yon tomonlari uchburchaklardan,ostki qismi esa 
ko`pburchakdan hosil bo`lib,asosi deyiladi.Asosidagi burchaklar soni nechta 
bo`lsa,shuncha burchakli piramida deyiladi.Uchburchakning to`g`ri 
burchakli tomoni atrofida aylanishi natijasida konus hosil bo`ladi.Konus 
asosi-doiradan iborat.