4-§. Auditorlik xulosasining tarkibi

4. Xalqaro amaliyotda auditorlik xisobotini tuzish amaliyoti

Auditorlik hisoboti o’ta qisqa, bir necha satrni band qiladi, xalos. Audit 

sohasida xabardor bo’lmaganlar bunga salgina ko’proq yuridik rasmiylashtirilishini 

490 
tashkil qiluvchi sifatida qarashi mumkin. Bu paradoks (sog’lom aqlgaga zid), 

chunki tekshiruv haqidagi hisobot bir necha qatordan iborat bo’lsada, o’ta 

ehtiyotkorlikni talab qiladi va sinchiklab, uzoq vaqt o’tkazilgan audit jarayonining 
yakunlangani hisoblanadi. 
AQShda o’tkazilgan tadqiqotning tasviri shuni ko’rsatadiki, aniq bir yilda 
auditorlik firmasidagi eng yirik beshta mijozlar har bir mijozga 128000 hajmdagi 
ishni bajaradilar. Bu qisqlik moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarning 
xavotirlanayotgani bois edi. Ushbu tadqiqotlarning mualliflari investor qilingan 
ishlar haqida batafsil bilishni istamasligini va batafsil xulosalarni xohlamasligi 
haqida guvohlik beradi (tasavvur qiling,128000 soatlik ish natijalarini ko’rib 
chiqish qancha uzoq vaqt olishini). 
Buxgalteriya hisobi va audit masalalarini hal qilish uchun auditorlik 
xisobotida bu haqida batafsilroq yoritiladi (12.9-bo’limga qarang). 
Rahbariyatning auditorlik hisoboti uchun javobgarligi 
2002 yilga qadar AQShdagi ommaviy korxonalarning korporativ xodimlari 
moliyaviy hisobotlardagi buzib ko’rsatishlar,xatoliklar uchun, tasdiqlangan 
firibgarlik holatlaridan tashqari, javobgarlikka tortilmas edilar(Boshqacha 
aytganda,xodimlar bu xatoliklar haqida bilar edilar va bu ularning maqsadlari 
edi.)2002 yilda Sarbeyke-Okeli (SOX) qonuni qabul qilinishi bilan hamma narsa 
o’zgaradi: unga ko’ra, hozirgi paytda bosh ichroji direktor yoki mansabdor shaxs 
yoki bosh moliyaviy direktor va mansabdor shaxs AQShning qimmatli qog’ozlar 
va birjalari (SEC) bo’yicha Komissiyaga taqdim etilgan yillik yoki choralik 
hisobotlarni quyidagi tarzda tasdiqlashlari lozim:

rahbar dokladni ko’rib chiqadi; 


hisobotda jiddiy faktlar haqida yolg’on bayon qilmaydi yoki moddiy 

faktni yozmaydi. 

moliyaviy hisobotlar va boshqa moliyaviy axborotlar xamma muhim 

tomonlardan kompaniyaning moliyaviy ahvolini haqqoniy aks ettiradi; 


raxbariyatning imzolari: 

-ichki nazorat tizimini tuzish va saqlash uchun javobgarlik bor; 

-dokladda ularning ichki nazorati haqida ularning baholashlari asosida o’z 
xulosalarini berishgan; 

imzo qo’yuvchi mansabdor shaxslar kompaniya auditorlari va direktorlar 

kengashining auditorlik bo’yicha komitetini quyidagilarni ochib beradi: 

- ichki nazoratni loyihalashtirish yoki ekspluatatsiyalardagi kompaniyaga 
salbiy ta’sir qilishi mumkin bo’lgan hamma jiddiy kamchiliklar ro’yxatga olignadi, 
ishlab beriladi, umumlashtiriladi va kompaniya auditoriga xabar qilinadi; 
-boshqaruv yoki boshqa xodimlarni o’z ichiga oluvchi va kompaniya ichki 
nazorat tizimida muhim rol o’ynovchi har qanday firibgarliklar; 
-ichki nazorat tizimidagi kamchiliklar va o’zgarishlar yoki ichki nazoratga 
jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi omillar haqida dokladga imzo qo’yilgan mansabdor 
shaxslar ularni baholash sanasidan keyin jiddiy kamchiliklar va muhim sust 
joylarga nisbatan har qanday tuzuvchi xatti-harakatlarni ham qo’shgan holda. 

491 
Bu shuningdek, shtab-kvartirasi AQShdan tashqarida bo’lgan, aktsiyalari 

AQSh fond birjalarida sotiladigan korporotsiyalarning mansabdor shaxslariga ham 

tegishli. Bu kelgusida xalqaro debatlarga olib kelish mumkin. Qator Evropa 
mamlakatlarida bu qonun bo’yicha talab qilinadi, unda direktorlar kengashining 
hamma a’zolari(yoki ikki karrali darajada ijrochi kengash va kuzatuv 
kengashi)moliyaviy hisobotlarga imzo qo’yish bilan ularning javobgarligi bu 
bayonnoma bilan hamkorlikda ekanligini, faqat bitta bosh direktor yoki moliyaviy 
direktorga taalluqli emasligini namoyish qiladi. Biroq bu moliyaviy hisobotlar va 
ichki nazorat uchun javobgarlikka SOXda asosiy masala bo’lgan boshqaruvdagi 
shaxsga yuklatilishi printsipini soqit qilmaydi. 
Korporativ boshqaruv bo’yicha mansabdor shaxslar moliyaviy hisobotlarini
Shlyumberjeni sertifikatlash 
Bosh ijrochi direktorni sertifikatlash 
Men, Endro Guld, quyidagilarni tasdiqlayman: 
1. Men Shlumberger Limibedolon 10-k shakl bo’yicha ushbu yillik hisobotni 
ko’rib chiqdim; 
2. Mening fikrimdan kelib chiqib,(mening fikrimcha), bu hisobotda jiddiy 
faktlar haqida qandaydir yolg’on yozuvlar yo’q va ushbu doklad (hisobot) bilan 
qamrab olingan davrga nisbatan chalkashliklarni olib kirmaydi. 
3. Mening bilimlarimdan kelib chiqib, ushbu moliyaviy hisobotlar va undan 
boshqa moliyaviy axborotlar hamma mavjud tomonlardan moliyaviy holatni, 
operatsiyalar natijalarini va o’tgan yil holati va ushbu dokladda ko’rsatilgan davr 
bo’yicha pul vositalari oqimlari haqqoniy aks ettirilgan; 
4. Axborotlarni ochib berishda nazorat va protseduralarni aniqlash va 
saqlash uchun javobgar xodim birja haqidagi qonun qoidalarning 13a....15(e)va 
15d....15(e) bandlarida belgilangani kabi tashkilot uchun quyidagilarga ega: 
A. Axborotlarni nazorat qilish va ochib berish protseduralarining ishlab 
chiqilgan choralari yoki axborotlarni nazorat qilish va ochib berishning bunday 
choralari tashkilotga tegishli jiddiy axborotlarni ta’minlash shu jumladan, uning 
konsalidatsiyalangan shu’ba kompaniyayalarini ham shu tashkilot doirasida, ushbu 
doklad tayyorlangan davr davomida ta’minlash uchun choralar bizning nazoratimiz 
ostida bajarilishi lozim; 
B.Tashkilot 
nazorati 
va 

axborotlarini 

ochib 

berish 
protseduralari 

samaradorligini baholash ushbu dokladda ko’rsatilgan, bizning nazorat va 
axborotlarni ochib berish protseduralari samaradorligi haqidagi xulosalarimiz 
ushbu hisobot bilan qamrab olingan davr oxiri bo’yicha shunday baholar bilan 
baholanadi;
S.Ushbu hisobotda tashkilot ichki nazoratidagi moliyaviy hisobot tuzish 
ustidan har qanday o’zgarishlarning ochib berishi. Agar u oxiri moliyaviy chorakda 
o’rinli bo’lgan bo’lsa (yillik hisobot holatida tashkilotning to’rtinchi moliyaviy 
choragi) va tashkilot egasining ichki nazoratiga va moliyaviy hisobotlar tuzishga 
jiddiy ta’sir qiluvchi bo’lsa; 

492 
5. Moliyaviy hisobot tuzish uchun bizning ichki nazoratga bergan 

baholarimizga asoslanib, tashkilot auditolrlari va audit bo’yicha qo’mita 

direktorlarni kengashi (yoki ekvivalentligi funktsiyalarni bajaruvchi shaxslar) 
kamchiliklarni oldilar; 
A.Moliyaviy hisobotlar tuzishda aniqlangan va ehtimol,(korxonaning) 
tashkilotning moliyaviy axborotlarga ishlov berish,umumlashtirish va berilishi 
hususiyatlariga salbiy ta’sir qilishi mumkin bo’lgan ichki nazoratdagi hamma 
muhim kamchiliklar va jiddiy sust joylar. B.boshqaruvni va moliyaviy hisobotlar 
ustidan muhim rol o’ynovchi hodimlarni o’z ichiga oluvchi har qanday 
firibgarliklar. 
Sanasi: 3mart 2004 s Endro Guld 
Endro Guld 
Rais va bosh ijrochi direktor 
15.1-rasm rais Schilumberger Limibol va bosh ijrochi direktor Endro 
Guldning 10-k SECdagi 2003 yil uchun ishlari haqidagi dokladda ko’rsatilgan 
sertifikatlanishi hisoblanadi. 
2.Auditorlik hisobotining elementlari 
MSA-700 “Moliyaviy hisobotlar bo’yicha auditorlik hulosalari”da shunday 
deyiladi: “Auditor moliyaviy hisobotlar haqidagi fikrlarini bildirish uchun asos 
sifatida olingan auditorlik dallillarni tahlil qilishi va hulosalarni baholashi lozim”. 
Auditorlik hulosalari umumiy moliyaviy hisobotlar haqida aniq bildirilgan yozma 
fikrlarga ega bo’lishi kerak. 

Auditorlik hulosalarining mazmuni

Auditorlik hulosalari ushbu bo’limda batafsilroq muhokama qilinadigan 

quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga olishi kerak: 

nomi; 


oluvchi;


kirish xatboshisi; 

- Moliyaviy hisobotlarni aniqlash; 

- Sub’ekt rahbariyati va auditor javobgarliklari haqida bayonnoma ; 

- xatboshini qamrab olish (audit tabiatini ta’riflash) 

-MSAga yoki tegishli milliy standartlarga yoki amaliyotga havola; 
-Auditor tomonidan qilingan ishni ta’riflash; 
- moliyaviy hisobot haqida bildirilgan fikrning mazmuni; 
- hisobot sanasi; 
- auditorning mazmuni; 
- auditorning imzosi. 

Xulosaning nomi 

Auditning standartlari hulosaning albatta nomi bo’lishini va bu nomga 
“mustaqil” so’zi qo’shilishini talab qiladi. Ko’pincha “Mustaqil auditorlik” yoki 
“Auditor hisoboti” degan nomlar ishlatiladi va bu bilan auditorning hisoboti 
boshqa hisobotlardan farqlanadi. 
Auditorlik hulosasini oluvchi 

493 
Hulosa qoidaga ko’ra kompaniyaning yoki aktsionerlarning yoxud kuzatuv 

kengashiga yo direktorlar kengashidagi moliyaviy hisobotlari tekshirilgan shaxsga 

yuboriladi. Nederlandiyaga o’xshash ayrim mamlakatlarda auditorlik hisobotlari 
umuman ko’rib chiqilmaydi, chunki hisobotlar (anonim holda) butunlay 
jamoatchillika mo’ljallangan.
Auditorlik hulosasining adresati Hisobotda tekshirilgan moliyaviy hisobotlar 
ko’rsatilishi lozim. Bu moliyaviy hisobotda qamrab olingan shaxs nomini sana va 
davrni o’z ichiga oladi. Hisobotda hisobot xo’jallik yurituvchi sub’ekt talablariga 
javob berish-bermasligi ko’rsatilishi lozim. Bu yozuvlarni olish rahbariyatdan 
muhim buxgalteriya baholari va mulohazalar berishi shuningdek, bayonnoma 
tuzishda foydalanadigan tegishli buxgalteriya hisobi va metodlarini aniqlashni 
talab qiladi. Kirish xatboshisi ham audit asosida moliyaviy hisobotlar ishchanligi 
haqidagi fikrlarini bildirishga hisoblanadi. Kirish xatboshisi: “Biz AVS 
kompaniyasining 31dekabr 2013 yil holatiga ilova qilingan buxgalteriya balansi, 
shuningdek, tugayotgan yil uchun daromadlar va pul mablag’lari harakati haqidagi 
tegishli hisobotlar auditini o’tkazdik. Ushbu moliyaviy hisobotlar bo’yicha 
javobgarlik Kompaniya rahbariyati zimmasida. Bizning majburiyatlarimiz, 
o’tkazilgan auditimiz asosida ushbu moliyaviy hisobot ishonchliligi haqida o’z 
fikrlarimizni bildirish hisoblanadi”. 
Soha xatboshisi Soha auditining ushbu holatda zarur deb hisoblanuvchi 
auditorlik protseduralarini bajarish qobilyatiga taalluqli. Soha xatboshisi o’zida 
auditor tekshiruv davomida qilgan ishlarni haqiqiy tasdig’ini ko’rsatadi. Bu 
o’quvchiga audit o’rnatilgan standartlar yoki bunday majburiyatlar uchun 
amaliyotlarga mos hos o’tkazilganligiga ishonch tug’diradi. 
Soha xatboshisi, audit moliyaviy hisobotlarda jiddiy hatoliklar yo’qligiga 
etarlicha ishonch hosil qilish uchun o’tkazilgani va o’tkazilagn audit o’z fikrini 
bildirishi uchun etarlicha asos berishini isbotlash uchun rejalashtirilgan va 
o’tkazilganligi haqidagi bayonnomani o’z ichiga olishi zarur. Bunday iboralardan 
yoki shunga o’xshash rasmiyatchiliklarda foydalanish audit ishonchliligining 
yuqori darajasini ta’minlashini bildiradi, lekin bu kafolat hisoblanmaydi. 
Hisobotda auditda mamlakatda o’rnatilga auditning xalqaro standartlariga 
(MSA) suyangan holda o’tkazilganligi borasida foydalanilgan standartlar va 
amaliyoti ko’rsatilishi kerak. Agar boshqa narsalar ko’rsatilmagan bo’lsa, 
navbatdagi audit standartlari auditor manzili ko’rsatilgan manzil bo’ladi. 
Agar kompaniya AQSh fond birjalarida savdo qilsa, audit bo’yicha RSAOV 
Standarti №1 dokladda auditning umum qabul qilingan standartlari, AQShda 
umum qabul qilingan standartlari yoki AICPA o’rnatilgan standartlarga nisbatan 
havolalar bo’lishini talab qiladi. 
Auditorning hisoboti auditni testlashtirish asosida o’rganish va moliyaviy 
hisobot 
va 

tushuntirishlar, 

buxgalteriya 
hisobining 
printsini 
baholash 
foydalanuvchilar qarorlariga ta’sir o’tkazmasligini tasdiqlashni dalillarni ta’riflashi 
lozim. Hisobotda, shuningdek, moliyaviy hisobotlar baholarining auditini yaxlit 
holda va bu bayonnomani tayyorlashda raxbariyat tomonidan qilingan muhim 
kamchiliklar baholanishini ham ta’riflash zarur.