faoliyatini tashkil qilishni yanada takomillashtirish va uni riojlantirish
chora- tadbirlari
to‟g‟risida”gi PF-4478- sonli Farmoni Respublikamizda huquqiy asosi sifatida ko‟p tarmoqli
fermer xo‟jaliklarining shakllanishini jadallashtirdi. Unda quyidagilarga e‟tibor qaratilgan:
“ Qayd etib o„tilsinki, mustaqillik yillari mobaynida qishloq xo„jaligi sohasida bozor
munosabatlarini joriy etish va xususiy mulkchilik shaklini rivojlantirishga yo„naltirilgan
iqtisodiy islohotlar bo„yicha keng ko„lamli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Fermerlikni
rivojlantirish, fermer xo„jaliklarining iqtisodiy va moliyaviy mustaqilligi uchun mustahkam
huquqiy asoslar va kafolatlarni yaratib beruvchi Yer kodeksi, “Fermer xo„jaligi to„g„risida”gi
Qonun hamda boshqa qonunchilik va me‟yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilindi.
Fermer xo„jaliklarining yer, suv va moddiy-texnika resurslaridan yanada oqilona
foydalanish hisobiga ishlab chiqarish hajmlari
muttasil oshib borishini, fermer xo„jaliklari
samaradorligi va rentabelligi o„sishini ta‟minlash imkonini beradigan moddiy-texnik bazasini
mustahkamlash, ularning yer maydonlarini maqbullashtirish borasidagi kompleks chora-
tadbirlar amalga oshirildi. Qishloqda fermer xo„jaliklariga barcha zarur xizmatlarni
ko„rsatayotgan zamonaviy ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasi shakllantirilmoqda.
Qishloq xo„jaligi yerlarining uzoq muddatli ijara mulki qilib berilishi va qishloqda bozor
munosabatlarining joriy qilinishi fermer xo„jaliklarini shakllantirish hamda rivojlantirishning
eng muhim omili va asosi bo„ldi, buning natijasida yerga va ishlab chiqarilayotgan mahsulotga
haqiqiy egalik tuyg„usi mustahkamlandi.
Mamlakatda fermerlik harakati qishloq xo„jalik mahsulotlarining asosiy ishlab
chiqaruvchisiga hamda agrar sohani va u bilan bog„liq bo„lgan boshqa tarmoqlarni hamda ishlab
chiqarishlarni yanada rivojlantirish, shuningdek, aholining turmush darajasi
va sifatini oshirish
uchun mas‟uliyatni o„z zimmasiga olishga qodir bo„lgan qudratli ijtimoiy-siyosiy kuchga
aylanib bormoqda.
Birinchi navbatda gap fermer xo„jaliklarini yanada takomillashtirish va ularning
samaradorligini oshirish, huquq va vakolatlarini kengaytirish, yer-suv resurslaridan va
yaratilgan ishlab chiqarish salohiyatidan foydalanishda, qishloqni
jadal rivojlantirish va
obodonlashtirishda, aholi bandligi va farovonligini ta‟minlashda ularning rolini kuchaytirish
to„g„risida bormoqda.
Shuni e‟tirof etish kerakki, hozir amalda bo„lgan fermerlik harakatini tashkil qilish va
boshqarish tizimi, xususan, Fermer xo„jaliklari uyushmasi va uning hududiy tuzilmalari faoliyati
qishloq xo„jalik ishlab chiqarishini isloh qilish va uning mahsuldorligini oshirish jarayonlariga
hamda fermerlik oldida turgan vazifalarni tezkorlik bilan hal qilishga sust ta‟sir o„tkazmoqda.
Hozirgi sharoitda fermerlik harakati oldida turgan jamiyatni demokratlashtirishni
chuqurlashtirish, iqtisodiyotni yanada isloh qilish va liberallashtirish, mamlakat agrar sektorini
barqaror va samarali rivojlantirishning, aholi farovonligini oshirishning eng muhim bo„g„ini
sifatida fermer xo„jaliklarining roli va ahamiyatini oshirish vazifalarining fermerlik harakati
tomonidan ro„yobga chiqarilishini ta‟minlash maqsadida:
Quyidagilar O„zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining, Qoraqalpog„iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va tumanlar hokimliklarining g„oyat muhim
vazifalari deb hisoblansin:
-
qishloqda ijara munosabatlarini rivojlantirish va mustahkamlashga qaratilgan
qonunchilik va me‟yoriy-huquqiy bazani yanada takomillashtirish, qishloq xo„jalik ishlab
chiqarishini tashkil qilishning yetakchi bo„g„ini va shakli sifatida fermer xo„jaliklarining
huquqlari, manfaatlari himoya qilinishi va samarali faoliyat yuritishini ta‟minlash;
-
fermerlikni tashkiliy jihatdan mustahkamlash, fermer xo„jaliklarining o„zini o„zi
boshqarish ta‟sirchan mexanizmlarini yaratish, ularning davlat va xo„jalik boshqaruvi organlari,
tayyorlov, ta‟minot va xizmat ko„rsatish tashkilotlari bilan o„zaro
munosabatlarini
takomillashtirish;
-
fermer xo„jaliklarining iqtisodiy mustaqilligi va moliyaviy barqarorligini oshirish,
fermerlarning yer-suv resurslaridan oqilona foydalanish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish
va qishloq xo„jalik xomashyosini kompleks qayta ishlash, shuningdek, qishloqda yangi ishlab
chiqarishlar va xizmat ko„rsatish sohalarini tashkil qilish hamda rivojlantirish hisobiga
mexanizatsiyalash darajasi va rentabellikni oshirishdan manfaatdorligini rag„batlantirish”
1
.
O‟zbekistonda fermer xo‟jaliklari mavjud bo‟lgan huquqiy va me‟yoriy hujjatlar asosida
rivojlantirilmoqda. 2016 yilning 1 yanvariga kelib, fermer xo‟jaliklarining umumiy soni 76
mingtani tashkil etib, ularga 3666,4 ming gektar yer uzoq muddatga foydalanish uchun ijaraga
berilgan. Shu yerlarda 794,3 ming kishi faoliyat ko‟rsatib qishloq xo‟jaligida etishtirilgan yalpi
mahsulotning 17,0 foizini (2015 yil) yaratganlar.
Fermer xo‟jaliklarining rivojlanishini shartli ravishda 4 davrga bo‟lish maqsadga
muvoffiqdir.
1
- davr - 1989-1998 yilgacha bo‟lgan muddatni o‟z ichiga oladi.
2
- davr - 1998 yildan 2001 yillardan tashkil topgan.
3
- davr - 2002 yildan boshlandi.
4
- davr - 2008 yildan boshlangan hisoblanadi.
Birinchi va ikkinchi davrlarda fermer xo‟jaliklari asosan jamoa hamda shirkat
xo‟jaliklarining hududida mehnat resurslari bo‟lmagan yoki kam bo‟lgan
hududlarda tashkil
etilgan. O‟sha davrlarda qishloqlardagi fuqarolarning bilimi, tajribasi hamda iqtisodiy resurslari
kam bo‟lganligi munosabati bilan fermer xo‟jaliklarining rivojlanish darajasi pastroq bo‟lgan.
Davlatning turli xildagi iqtisodiy mexanizmlarni ishga solgan holda fermer xo‟jaliklariga
ko‟maklashishi maqsadida muvofiqdir. Chunki, ularga davlat mulki xisoblangan yer uzoq
muddatga ijaraga beriladi. Shunday ekan ijaraga berilayotgan yer va shu yerlardagi barcha
irrigasiya va meliorasiya inshootlari sifatli, talabga javob beradigan xolatda fermer
xo‟jaliklariga berilishi lozim deb o‟ylaymiz. Shuning bilan birgalikda turli xildagi korxonalar,
tashkilotlar, mulkdorlar orasida tarjibot, tashviqot ishlarini keng ko‟lamda amalga oshirib, ularni
fermerlik harakatiga jalb etish lozim. Bunda ularga ko‟rsatilayotgan xizmatlari uchun ma‟lum
darajada imtiyozlarni joriy etish mumkin.
Jumladan, fermer xo‟jaliklarida etishtirilayotgan
mahsulotlar bilan, hamda soliq va bojxona to‟lovlar borasida imtiyozlar berish zarur.
Hozirgi davrda aksariyat tumanlarda xokimliklar tomonidan fermer xo‟jaliklarida
ekinlarni samarali, ya‟ni almashlab yekishni joriy etilishini ta‟minlash maqsadida ekinlarni
joylashtirishda hamda davlat buyurtmalarini belgilashda fermerlarga qonun doirasida erkinlik
berilayotgani yo‟q. Shuning oqibatida fermer xo‟jaligiga ajratilayotgan barcha yerlarga paxta
hamda donli ekinlar yekilmoqda. Bunday xol so‟zsiz birinchidan, asoslangan almashlab yekish
sxemasining joriy etilishini ta‟minlash imkoniyatini bermaydi, ikkinchidan esa fermer a‟zolari
o‟zlarining qishloq xo‟jalik mahsulotlariga bo‟lgan talabini qondira olmaydi. Shunday holatning
oldini olish uchun fermer xo‟jaliklariga ekinlarni joylashtirishda qonun doirasida erkinlik berish
maqsadga muvofiqdir. Shuning bilan birgalikda fermer xo‟jaliklariga paxta xom ashyosi va
g‟alla bo‟yicha berilayotgan davlat buyurtmalarini qisqartirish lozim.
Respublika qishloq xo‟jaligida fermerlik xo‟jalik yuritishning
yeng istiqbolli va samarali
shakli ekanligini e‟tiborga olgan holda kelajakda “... fermerlikni rivojlantirish borasidagi ishlarni
chuqurlashtirish va ko‟lamini kengaytirish muhim ustuvor vazifa” ekanligini Prezident
I.A.Karimov alohida uqtirgan.
Fermerlikni rivojlantirishga ustuvorlikning berilishi asosan quyidagi holatlar bilan
isbotlanadi;
-
jahon tajribasida, respublikada fermer xo‟jaligi qishloqda xo‟jalik yuritishning asosiy
shakli hisoblanganligi;
-
fermer yerlarni
uzoq muddatga ijaraga olib, yerdan foydalanish huquqiga barqaror ega
bo‟layotganligi;
-
fermer mulk yegasi bo‟lib, unga egalik qilish hamda foydalanishni erkin, mustaqil
ravishda amalga oshirayotganligi;
-
fuqarolar ongida fermerlik harakatiga ishonchning barqaror ravishda o‟sib borayotganligi;
-
fermer yuridik shaxs hisoblanib, barcha munosabatlarni shartnomalar asosida amalga
oshirilayotganligi;
1
O‟zbekiston Respublikasi Prezdenti Farmoni. O‟zbekistonda fermerlik faoliyatini tashkil qilishni yanada
takomillashtirish va uni riojlantirish chora- tadbirlari to‟g‟risida. PF-4478- son. 22.10.2012.