4-mavzu: tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni. Tarbiyaning umumiy metodlari va turlari. Mashg‘ulot rejasi

Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish. Fan-teхnika taraqqiy etib, ijtimoiy munosabatlar mazmuni aхborotlarga tobora boyib borayotgan, fan olamidagi yangiliklar, psiхologiya-pedagogika fani rivoj topayotgan bir davrda o‘qituvchilarning o‘z ustida mustaqil ravishda ishlashlari, malakalarini oshirib borishlari, mustaqil izlanish ko‘nikmasiga ega bo‘lish va ijodkor bo‘lishlarini talab qiladi.
Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishdan maqsad o‘qituvchilarning ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirish, ularning kasbiy bilimlarini takomillashtirish, natijada esa o‘quvchilarga ta’lim -tarbiya berish sifatini keskin oshirishdan iboratdir. Ta’lim -tarbiya ishlarining murakkablashib borishi o‘qituvchi oldida turgan vazifalarni kengaytirmoqda. Shunga ko‘ra, pedagoglarning malakasini oshirish tizimida ularni ijodiy izlanishga odatlantirish, ijodkorlikdagi faolligini rag‘batlantirish maqsadiga muvofiq ish olib borish muhim ahamiyatga egadir. Shu maqsadda pedagogik kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishning bir qancha shakllari ishlab chiqilgan. Bu shakllardan nafaqat maktab pedagoglarining malakasini oshirishdagina emas, umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining rahbarlari ham хabardor bo‘lishlari va ulardan muvaffaqiyatli foydalana olishlari lozim. Pedagoglarning malakasini oshirish shakllari quyidagi ikki guruhga bo‘linadi: ta’lim muassasasi doirasida malaka oshirish va ta’lim muassasasidan tashqarida malaka oshirish.
Yosh o‘qituvchilar bilan ishlash. Yosh o‘qituvchilarning har tomonlama etuk mutaхassis bo‘lib etishishlari bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biridir. Haqiqatan ham yosh o‘qituvchi ta’lim muassasasiga ishga keldi deylik: uni o‘quvchilar bilan ishlashga tayyor deb ayta olamizmi?
To‘g‘ri, oliy o‘quv yurtida u yaхshi nazariy bilimlarga ega bo‘ladi va shu bilan bir vaqtda pedagogik amaliyotdan ham o‘tib keladi. Biroq u oliy o‘quv yurtini tamomlashi bilan o‘qituvchi degan nomga ega bo‘ladi. Tabiiyki, unda o‘quvchilar bilan ishlash tajribasi yetarli emasligi bois mehnat faoliyatining birinchi yilidayoq bir qator muammolarga duch keladi. Zero, yosh o‘qituvchiga хarakteri turlicha bo‘lgan o‘quvchilar guruhi bilan ishlash oson kechmaydi. U o‘z o‘quvchilarining qobiliyat darajasi, o‘zlashtirishdan ortda qolayotgan o‘quvchilar shaхsini o‘rganishda ularning har biri o‘ziga хos хotira, fikrlash layoqati va diqqatga ega bo‘lishlarini hisobga olmaganligi sababli o‘quvchilarda bilimlarni hosil qilishni tartibga solish imkoniyatini qo‘ldan boy beradi. Yosh o‘qituvchining eng katta хatosi, u o‘zini bilimi sayoz o‘quvchilar bilan ishlashdan olib qochadi. Uning uchun bilimi yuqori bo‘lgan o‘quvchilar bilan ishlash oson tuyuladi. Natijada o‘zlashtirishi past o‘quvchilarning tengdoshlaridan ortda qolishlari kuchayadi, ularning rivojlanishi ta’lim jarayonida tartibsiz kechadi.
Yosh o‘qituvchilarga yordamni tashkil etishda asosiy bo‘g‘in – bu ular bilan bevosita ishlashni yo‘lga qo‘yishdir. Ularga ma‘ruzalar o‘qish, nazariy mashg‘ulotlarni tashkil etish shart emas, chunki ular oliy ta’lim muassasasida yetarli ma’lumotlarni oladilar. Yosh o‘qituvchi amaliy maslahatlarga ehtiyoj sezadi. Bunday yordamni quyidagicha amalga oshirish mumkin: barcha yosh o‘qituvchilarni jalb etish orqali; ogohlantirish orqali har bir o‘qituvchining darsini kuzatish yo‘li bilan; yosh o‘qituvchining ishi bilan yaqindan tanishish orqali.
“Ta’lim menejment” (yoki “ta’limniboshqarish”) – bu: 1) mavjud minimal imkoniyatlardan maksimal natijalarga erishish maqsadida muayyan xodim yoki guruhgata‘siretish, ular bilan hamkorlik qilish jarayoni degan ma’noni anglatadi; 2) (fan sifatida) ta’lim muassasasi faoliyatini samarali tashkil etish va oqilona boshqarish masalalarini tadqiq qiladi.
Ta’lim menejmenti o‘zida quyidagi xususiyatlarni aks ettiradi:
- ta’lim menejmenti “maqsadga muvofiqlik” so‘zi bilan aniqlanadigan ma’naviy o‘lchovga ega;
- ta’lim menejmenti – fan va san’at uyg‘unligi sanaladi (chunki bunda insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar katta rol o‘ynaydi);
- menejment mazmunida o‘z aksini topadigan shaxs, davlat va jamiyat manfaatlarining o‘zaro dialektik birligi aks etadi;
- ta’limniboshqarishda jamoatchilikning faol qatnashuvi ta’minlanadi.
Ta’lim muassasasi pedagogik faoliyatini boshqarish ta’lim muassasasining faoliyat xususiyatiga ko‘ra pedagogik jarayonini rejalashtirish, tashkil etish, rag‘batlantirish, natijalarni nazorat va tahlil qilish maqsadida amalga oshiriladigan boshqaruv faoliyatidir.
Ta’lim muassasasining faoliyatini boshqarishda davlat-jamoatchilik boshqaruviga erishish ta’lim muassasalarining dolzarb masalalarini davlat va jamoatchilik hamkorligida hal qilish, o‘qituvchilar, o‘quvchilar, ota-onalarga ta’lim dasturlarini, ularning turlarini, ta’lim muassasalarini tanlashda huquq va erkinlik berishni kengaytirish deganidir.
Ta’lim tizimini jamoatchilik asosida boshqarish deganda o‘qituvchilar, o‘quvchilar, ota-onalar va jamoatchilik vakillaridan iborat pedagogik Kengashning umumiy o‘rta ta’lim muassasasi faoliyatini samarali tashkil etishga yo‘naltirilgan faoliyati tushuniladi
Ta’lim muassasasining faoliyatini boshqarishda O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim , Xalq ta’lim i, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirliklar bevosita ishtirok etadi.
Ta’lim muassasasini boshqarish quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
- pedagogik tizimni boshqarishni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish;
- boshqarishning tizimliligi va yagonaligi;
- boshqarishda markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan holatlarning ratsional uyg‘unligi;
- yakka hokimlik bilan jamoatchilik boshqaruvining birligi;
- ta’lim tizimini boshqarishda axborotlarning ob’ektivligi va to‘liqligi.
Tamoyilning afzalligi ta’lim muassasasini boshqarishda yakka hokimlikka yo‘l qo‘ymaslik bilan belgilanadi. Boshqarish faoliyatida o‘quvchilarning tajribalari, bilimlariga tayangan holda turli qarashlarni taqqoslash, oqilona xulosalar chiqarish muhim sanaladi. Vazifalarni jamoa yordamida hal qilish har bir a’zoning javobgarligini yo‘qqa chiqarmaydi. Shu bilan birga boshqaruvda yakkahokimlikning namoyon bo‘lishi ham ma’lum afzalliklarga ega. Ya’ni yakkahokimlik pedagogik jarayonda tartib-intizom, vakolat doirasi va unga amal qilishni ta’minlaydi. Shu sababli qarorni qabul qilishda kollegial (lotinchadan “collegialis” – birlashgan, birgalikdagi; ma’lum ishni bir qancha kishi bilan birgalashib, kengashib amalga oshirish) yondashuv ma’qul sanalsa, qarorning ijrosini ta’minlashda yakkahokimlikka bo‘ysunish zarurdir. Ta’lim tizimini boshqarishning davlat-jamoatchilik xarakteri bu tamoyilni amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitni yaratadi.
Ta’lim tizimini boshqarish samaradorligi axborotlarning qanchalik aniq va to‘liqligiga ham bog‘liq. Agar axborotlar aniq bo‘lib, to‘liq yig‘ilsa-da, biroq ular haddan ziyod ko‘p bo‘lsa ham qaror qabul qilishda yanglishishga olib keladi. Ko‘p holatlarda ta’lim muassasalarida o‘quvchilarning o‘zlashtirishlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar yig‘iladi. Biroq, ularning qiziqishlari, xulq-atvorlari, shaxs sifatida shakllanayotganliklarga e’tibor berilmaydi. Xuddi shu sababli tarbiya jarayonida o‘quvchilar xulqida ko‘plab og‘ishlar kuzatiladi.
Pedaggik tahlilning quyidagi uch turi mavjud:
1) kundalik tahlil;
2) tizimli tahlil;
3) yakuniy tahlil.
Kundalik tahlil o‘quv jarayonining borishi va natijasi haqida har kuni ma’lumot yig‘ib, yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarning sabablarini aniqlashga qaratiladi. Kundalik tahlil natijasida pedagogik jarayonga o‘zgartirishlar, tuzatishlar kiritiladi. Bu turdagi tahlilning predmetiga o‘quvchilarning har kungi o‘zlashtirishlari, intizomlari darajasi, ta’lim muassasasi rahbarlarining darsga va sinfdan tashqari darslarga qatnashishlari, maktabning tozalik holati, dars jadvaliga rioya qilish kabi holatlar kiradi.
Tizimli tahlil darslar va sinfdan tashqari mashg‘ulotlar tizimini o‘rganishga qaratiladi. Tizimli tahlil mazmuni ta’lim metodlarini to‘g‘ri uyg‘unlashtirish, o‘quvchilar tomonidan bilimlarning puxta o‘zlashtirilishiga erishish, o‘qituvchilarning sifatli tarbiyaviy ishlarni olib borishlari, ularning pedagogik madaniyatlarini oshirish, ta’lim muassasasida innovatsion muhitni tashkil qilishda pedagogik jamoaning hissasini ta’minlash kabilardan iborat.
Yakuniy tahlil o‘quv choragi, yarim yillik va o‘quv yili yakunida amalga oshirilib, asosiy natijalarga erishish yo‘llarini o‘rganishga qaratiladi. Yakuniy tahlil uchun ma’lumotlar kundalik va tizimli tahlillar, joriy hamda oraliq nazorat yakunlari, fan o‘qituvchilarining, sinf rahbarlarining hisobotlaridan olinadi.
O‘quvchilarni sinfdan sinf (kursdan kurs)ga o‘tkazish to‘g‘risidagi qaror bosqichli nazorat natijalariga ko‘ra belgilangan reyting ko‘rsatkichlariga asosan qabul qilinadi.
Ta’lim muassasasini boshqarishni rejalashtirishning quyidagi shakllari mavjud:
1) muddatli (perspektiv) rejalashtirish;
2) yillik rejalashtirish;
3) yakuniy rejalashtirish.
Muddatli rejalashtirish qoidaga muvofiq so‘nggi yillarda ta’lim muassasasida amalga oshirilgan ishlarni chuqur tahlil qilish asosida bir necha yilga mo‘ljallab qabul qilinadi.
Muddatli rejada quyidagi masalalar aks etadi:
1. Rejalashtirilgan muddatda ta’lim muassasasi oldiga qo‘yilgan vazifalar.
2. Guruhlarning imkoniyatlaridan kelib chiqib, o‘quvchilarning yillik o‘zlashtirish darajasi muddatlari.
3. Ta’lim jarayoniga pedagogik innovatsiya (yangilik)larni olib kirish muddatlari.
4. Ta’lim muassasasini pedagogik kadrlariga qo‘yilgan talablar.
5. Pedagog kadrlar malakasini turli shakllar (kurslar, seminarlar, treninglar) orqali oshirish.
6. Ta’lim muassasasini tashkiliy-texnik va o‘quv-metodik (qurilish ishlari, axborotlashtirish, ko‘rgazmali qurollar, kutubxona fondini boyitish) ko‘lamini rivojlantirish.
7. O‘qituvchi va o‘quvchilarni ijtimoiy himoya qilish.
Yillik rejalashtirish butun o‘quv yili hamda yozgi ta’tilni qamrab oladi. Yillik rejalashtirish o‘quv yili davomida ta’lim jarayonini tashkil etilishi (chorak, semestr)ga qarab bir necha bosqichlarni o‘z ichiga olgan holda amalga oshiriladi.
Yakuniy rejalashtirish bir yillik rejaning aniqlangan ko‘rinishi bo‘lib, u o‘quv choraklari uchun tuziladi. Rejalashtirishning bunday aniqlangan ko‘rinishi o‘qituvchilar, o‘quvchilar, ota-onalar qo‘mitasi faoliyatini boshqarishga yordam beradi. Bunday rejalashtirish o‘qituvchilar va sinf rahbarlarining ish rejalari bilan aloqadorlikda aniqlashtirilib boriladi.
Bosqichli nazorat o‘quv yili tamom bo‘lgandan keyin imtihonlar, test sinovlari va boshqa shakldagi sinovlar shaklida amalga oshiriladigan nazorat turi.
Ta’lim muassasasining ichki nazorati quyidagi yo‘nalishlarda tashkil etiladi:
1. Pedagogik tashkilotchilikka doir savollarning qo‘yilishi.
2. Ta’lim dasturlari, DTSning bajarilish sifati.
3. O‘quvchilar bilim, ko‘nikma, malakalarining sifati.
4. O‘quvchilarning tarbiyalanganlik darajasi.
5. O‘qitishning ta’lim iy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi funksiyalarining bajarilish holati.
6. Darsdan tashqari tarbiya ishlarni tashkil etish holati va sifati.
7. Pedagogik kadrlar bilan ishlash.
8. Ta’lim muassasasi faoliyatining o‘ziga xos samaradorligi.
9. Qabul qilingan qarorlar va me’yoriy-huquqiy hujjatlarda ko‘rsatilgan talablarning bajarilishi.
Ta’lim muassasasining ichki nazorati quyidagi turlarga ajratiladi:
I. Asosiy ichki nazorat:
1) mavzuli (aniq bir masalani o‘rganishga yo‘naltirilgan) ichki nazorat;
2) frontal (oraliq) ichki nazorat.
II. Qo‘shimcha ichki nazorat:
1) alohida ichki nazorat;
2) sinf-muloqotga asoslanadigan ichki nazorat;
3) predmetli (o‘quv predmetlaridan birining o‘qitilishi yuzasidan tashkil etiladigan) ichki nazorat;
4) mavzuli (aniq bir masalani o‘rganishga yo‘naltirilgan) ichki nazorat;
5) majmuaviy (kompleks) ichki nazorat.
Mavzuli nazoratni tashkil etishda ta’lim muassasasi jamoasi, o‘qituvchilar guruhi yoki alohida o‘qituvchining pedagogik faoliyati tizimi, ta’lim muassasasidagi ta’lim darajasi, o‘quvchilarning ekologik va estetik tarbiyasi tizimining mohiyatini o‘rganishga e’tibor qaratiladi.
Frontal nazorat butun pedagogik jamoa, metodik kengash yoki alohida o‘qituvchi faoliyatini o‘rganishga yo‘naltiriladi.
Alohida nazorat alohida o‘qituvchining faoliyati, sinf (guruh) rahbarlarining tarbiyaviy ishlarini mavzuli, frontal tekshirishga asoslanadi.
Sinf-muloqot nazoratini tashkil etishda sinf jamoasining dars va darsdan tashqari jarayonda shakllanishigata‘siretuvchi o‘ziga xos omillar e’tiborga olinadi.
Predmetli nazorat shakli bitta yoki bir necha sinf (guruh)larning ta’lim muassasasida muayyan predmet bo‘yicha ta’lim olinganlik darajasini aniqlashda qo‘llaniladi
Qo‘shimcha ichki nazoratni tashkil etishning mavzuli turining maqsadi – turli fan o‘qituvchilari va sinflarning alohida o‘quv-tarbiya jarayonini boshqarishdagi ishlarini o‘rganishdan iborat.
Majmuaviy (kompleks) nazorat bir necha o‘quv fanlari bir yoki bir necha sinf (guruh)larda turli o‘quvchilarning ishlarini o‘rganishni tashkil etish maqsadida amalga oshiriladi.
Ta’lim muassasasining ichki boshqaruvi quyidagi vazifalarni hal qilishga yo‘naltiriladi:
1. Ta’lim -tarbiya jarayonini pedagogik tahlil qilish.
2. Maqsad qo‘yish va rejalashtirish.
3. Tashkil etish.
4. Maktab ichki boshqaruvini nazorat qilish.
5. Tartibga solish.
Ta’lim muassasasini boshqarish quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
- pedagogik tizimni boshqarishni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish;
- boshqarishning tizimliligi va yagonaligi;
- boshqarishda markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan holatlarning ratsional uyg‘unligi;
- yakka hokimlik bilan jamoatchilik boshqaruvining birligi;
- ta’lim tizimini boshqarishda axborotlarning ob’ektivligi va to‘liqligi.
Pedagogik tizimni boshqarishni demokratlashtirish kadrlarni tanlov, shartnoma asosida ishga qabul qilish, qabul qilinayotgan qarorlarni ochiq muhokama etish, axborotlarning barcha uchun ochiq, tushunarli bo‘lishiga erishish, ta’lim muassasasi jamoatchiligi oldida ma’muriyatning muntazam hisobot berishi, o‘qituvchi va o‘quvchilarga ta’lim muassasasi hayotiga oid o‘z fikrlarini bildirishlariga imkon berish, ta’lim muassasasida demokratik g‘oyalarning ustuvor o‘rin tutishini anglatadi.
Ta’lim tizimini boshqarishda shaxsga alohida hurmat bilan munosabatda bo‘lish, unga ishonish, pedagogik faoliyatda sub’ektning sub’ektga munosabati darajasiga erishish, o‘quvchi va o‘qituvchining huquq, manfaatlarini himoya qilish, o‘qituvchilar va o‘quvchilarning o‘z iste’dodlari, kasbiy mahoratlarini erkin namoyon etish uchun sharoit yaratish esa pedagogik tizimni boshqarishning insonparvarlik tamoyiliga asoslanganligi bildiradi.
Rahbar ta’lim muassasasini boshqarishga nisbatan tizimli yondashuv asosida ta’lim muassasasini bir butun yaxlit tizim sifatida ko‘ra oladi, uning belgilari haqida aniq tasavvurga ega bo‘ladi. Tizimning birinchi belgisi uning yagonaligi hamda bo‘laklar, tarkibiy qismlarga ajratish mumkinligi; ikkinchi belgisi tizim ichki tuzilishining mavjudligi; uchinchi belgisi tizimning integratsiyalanishi sanaladi (yagona tizimning har bir tarkibiy qismi o‘ziga xos sifatga ega bo‘lishi bilan birga o‘zaro harakat orqali qaytadan integratsiyalanishi bilan yangi sifat hosil bo‘ladi); to‘rtinchi belgisi esa ta’lim muassasalarining tashqi muhit bilan chambarchas bog‘liqligidir (ta’lim muassasalari tashqi muhitga moslashib, ta’lim jarayonini qayta quradi va belgilangan maqsadlarga erishish uchun tashqi muhitni o‘ziga bo‘ysundiradi). Boshqaruvdagi tizimlilik va yagonalik rahbar bilan pedagogik jamoa o‘rtasidagi o‘zaro harakat va aloqani ta’minlaydi, bir yoqlama boshqaruvning oldini oladi.
Boshqaruvni markazlashtirish keragidan ortiq bo‘lganda, albatta, ma’muriy boshqaruv kuchayadi. Bu holat o‘qituvchilar va o‘quvchilarning ehtiyojlari, talab-istaklarini hisobga olmaslikka, rahbar va o‘qituvchilarning keraksiz mehnat, vaqt sarflashlariga olib keladi. Shuningdek, birga boshqarishni markazlashtirilmaslik ham pedagogik tizim faoliyatini susaytiradi. Shu bois boshqarishni markazlashtirish va markazlashtirmaslik o‘rtasida o‘zaro uyg‘unlikka erishish zarur. Ta’lim muassasasi ichidagi boshqaruvda markazlashtirish va markazlashtirmaslikni uyg‘unlashtirish ma’muriy hamda jamoatchilik boshqaruvi rahbarlarining faoliyatini jamoa manfaatiga qaratib, kasb malakasi darajasida qarorlarni qabul qilishga sharoit yaratadi
Pedagog kadrlarni attestatsiyadan o‘tkazish ularning kasbiy mahoratlarining o‘sishini rag‘batlantirish, ta’lim -tarbiyada ilg‘or pedagogik texnologiyalarni yaratish va ularni amaliyotda qo‘llash, ma’naviy-ma’rifiy yo‘nalishlardagi natijalarni xolis baholash, egallab turgan yoki da’vogarlik qilinayotgan toifa va lavozimlarga munosiblikni aniqlash, ta’lim muassasalarida ta’lim -tarbiya jarayoni sifatini oshirish maqsadida amalga oshiriladi.
Pedagog kadrlar attestatsiyasi 5 yilda bir marta O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test Markazi tarkibidagi “Kadrlar tayyorlash sifatini nazorat qilish, pedagog kadrlar va ta’lim muassasalari attestatsiyasi boshqarmasi” hamda Xalq ta’lim i Vazirligi bilan birgalikda ishlab chiqilgan jadvallar asosida tashkil etiladi.
Pedagog kadrlar attestatsiyasini tashkil etish jarayonida quyidagi ishlar amalga oshiriladi:
- pedagog kadrlar o‘z mutaxassisligi hamda me’yoriy-huquqiy va ma’naviy-ma’rifiy yo‘nalishlar bo‘yicha test sinovidan, suhbatdan o‘tkaziladilar;
- pedagog kadrlar tomonidan o‘qitayotgan fan bo‘yicha o‘quvchilarning bilim va o‘zlashtirish darajalari o‘rganiladi;
- o‘quvchilar o‘rtasida sotsiologik so‘rovlar o‘tkaziladi.
Attestatsiya jarayonida pedagogning kasbiy sifatlari darajasi test, suhbat natijalari, o‘quvchilarning bilim darajalari, ilmiy, o‘quv-metodik ishlari va ixtirolari, ijodiy ishlari, ish staji, pedagogning komissiya tomonidan o‘rganilgan kasbiy mahorati va rahbariyat tomonidan berilgan baholar ko‘rsatkichlari asosida belgilanadi.
Maxsus maktablar, maktabgacha va maktabdan tashqari ta’lim muassasalari, madaniyat, sport, san’at sohalari pedagog kadrlari, muhandis-pedagog kadrlar va ishlab chiqarish ustalari o‘z mutaxassisliklari bo‘yicha alohida suhbatdan o‘tkaziladilar.
Pedagoglarni attestatsiyadan o‘tkazish uchun mo‘ljallangan test savollari to‘plami O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni davlat ta’lim standartlari, milliy istiqlol g‘oyasi va ma’naviyat asoslari, yangi pedagogik texnologiyalarga oid masalalarni qamrab oladi.
Ta’lim muassasalarining pedagog kadrlar tarkibi professor-o‘qituvchilar, o‘qituvchilar, metodistlar, tarbiyachilar, psixologlar, defektologlar, logopedlar, sport instruktorlari, musiqa va to‘garak rahbarlaridan tashkil topadi.
Mutaxassislik toifasiga ega pedagog “attestatsiyadan o‘tmadi” deb e’tirof etilganda yoki tayanch ma’lumoti dars berayotgan faniga mos kelmaydigan pedagog kadrlar qayta tayyorlash kurslaridan o‘tmagan bo‘lsalar tegishli ta’lim muassasasi rahbari pedagogga o‘z mutaxassisligiga ko‘ra attestatsiyadan o‘tishni, qayta tayyorlash yoki malaka oshirish kursida malaka oshirishni taklif qiladi.
Mazkur takliflarga rozi bo‘lmagan o‘qituvchilarning mehnat shartnomasi amaldagi qonunchilik asosida bekor qilinadi.
“Attestatsiyadan o‘tmadi” deb topilgan pedagoglar hamda qayta tayyorlash yoki malaka oshirish kursiga yuborilgan pedagoglar bir yildan so‘ng qayta attestatsiyadan o‘tkaziladilar.
Ta’lim muassasalarida yosh o‘qituvchilarga quyidagi shakllarda metodik yordam ko‘rsatiladi:
1) barcha yosh o‘qituvchilarni jalb etish orqali;
2) ogohlantirish orqali har bir o‘qituvchining darsini kuzatish yo‘li bilan;
3) yosh o‘qituvchining ishi bilan yaqindan tanishish orqali.
Ta’lim muassasalarini boshqarishda ta’lim muassasasining kengashi, pedagogik Kengash, direktor boshqaradigan majlis, direktor o‘rinbosarlarining majlislari, tezkor yig‘ilishlar, metodik seminarlarning ishtiroki kuzatiladi.
Pedagogik Kengash – ta’lim muassasasining boshqaruv organi sanaladi.
Pedagogik kengash faoliyatining maqsadi ta’lim muassasalarida o‘quv-tarbiya jarayonini rivojlantirish, takomillashtirish, muassasa faoliyati bilan bog‘liq barcha tashkiliy masalalarni muvofiqlashtirish, o‘qituvchi va tarbiyachilarning kasbiy mahoratlari, ijodkorlik darajalarini oshirish maqsadida pedagogik xodimlarni birlashtirishdan iborat.
Pedagogik kengash quyidagi vazifalarni hal qiladi:
- ta’lim muassasasi (umumiy o‘rta ta’lim maktabi, akademik litsey, kasb-hunar kolleji) faoliyatiga oid muhim hujjatlarni muhokamadan o‘tkazadi, tasdiqlaydi va ularda belgilangan vazifalarning bajarilishini nazorat qiladi;
- ta’lim muassasasining maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda uni rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlarini belgilaydi;
- ta’lim muassasasida o‘quv, tarbiya jarayonini tashkil etish, ta’lim samaradorligini oshirishda maqbul shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan qarorlarni qabul qiladi;
- ta’lim muassasasi boshqaruv tizimini takomillashtirish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlarni ishlab chiqadi;
- pedagogik jamoaning ma’lum yo‘nalishlardagi faoliyatini tahlil qiladi va yakuniy xulosa chiqaradi;
- ta’lim muassasasi pedagogik jamoasi uchun o‘z vakolati doirasida me’yoriy talablarni ishlab chiqadi, tasdiqlaydi va ularning bajarilishini nazorat qiladi.
Pedagogik kengash quyidagi huquqlarga ega:
- ta’lim muassasasini rivojlantirish yo‘nalishlarini istiqbol rejasini belgilash;
- ta’lim muassasasi jamoasi oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalarining bajarilishini amalga oshirish;
- o‘quv rejada maktab ixtiyoriga berilgan soatlarni taqsimlash, yillik va taqvimiy ish rejasi mazmuni hamda dars jadvalini muhokama qilish;
- o‘quv jarayonini tashkil qilishning turli shakl va metodlarini muhokama qilish, amaliyotga tatbiq etish;
- ta’lim muassasasi ta’lim jarayoniga oid barcha masalalarni o‘z vakolati doirasida muhokama etish va tegishli qaror qabul qilish;
- pedagoglar malakasini oshirish tizimi, ularning ijodiy tashabbuskorliklarini rivojlantirish bo‘yicha o‘z takliflarini berish;
- o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlashda oraliq nazorat bo‘yicha qaror qabul qilishda qatnashish, uni o‘tkazish shakli va vaqtini belgilash;
- ta’lim oluvchilarni sinfdan-sinfga (kursdan-kursga ko‘chirish), bituvchilarni yakuniy attestatsiyaga qo‘yish bo‘yicha qaror qabul qilish;
- ta’lim jarayonini tashkil qilish, ta’lim muassasasini rivojlantirishga doir masalalar bo‘yicha maktab rahbariyatining hisobotlarini tinglash;
- ta’lim maqsadiga muvofiq holda o‘quvchilarni rag‘batlantirish va jazolash bo‘yicha masalalarni hal etish;
- chorak, yarim yillik “semestr”, yil yakuniga doir xulosalar chiqarish;
- pedagogik Kengash a’zolaridan pedagogik faoliyatni bir xil tamoyillarga asosan amalga oshirishni talab qilish;
- ta’lim -tarbiya jarayonida alohida xizmat ko‘rsatgan ta’lim muassasasi xodimlarini rag‘batlantirishga tavsiya qilish;
- yakuniy attestatsiyadan muvaffaqiyatli o‘tgan o‘quvchilarga o‘rnatilgan tartibda hujjatlar berish to‘g‘risida qaror qabul qilish.
Pedagogik kengash faoliyati quyidagi hujjatlarda yoritiladi:
1. Ish rejasi.
2. Kengash bayonnomasi yoziladigan muhrlangan daftar.
3. Kengash materiallari.
4. Hisobot.
Pedagogik kengash faoliyatiga ta’lim muassasasining direktori (oliy o‘quv yurtlarida rektor) rahbarlik qiladi.
Maktabga bevosita rahbarlik boshqarishning yuqori organlar tomonidan tayinlanadigan direktor, davlatga qarashli bo‘lmagan ta’lim muassasalarida esa muasssis tomonidan amalga oshiriladi.
Ta’lim muassasasi direktorining vazifasi quyidagilardan iborat:
- davlat va jamoat tashkilotlari oldida ta’lim muassasasining manfaatlarini ifodalash;
- o‘quv-tarbiya jarayonining muvaffaqiyatini ta’min etish;
- o‘quv dasturlarining bajarilishini nazorat qilish, ta’lim -tarbiya ishlarining sifati va samaradorligi, bolalik va mehnatni muhofaza qilish talablarining rioya qilinishi, ta’lim muassasasidan tashqarida ma’naviyat ishlarini tashkil qilinishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish;
- pedagogik va rahbar kadrlarni tanlab joy-joyiga qo‘yish, ularning vazifalarini belgilash, pedagogik kadrlar, kabinet va ustaxona mudirlarini belgilash, sinf va guruh rahbarlarini tanlash, pedagog va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarni ishga qabul qilish hamda bo‘shatish;
- ta’lim muassasasi pedagogik xodimlarini attestatsiyadan o‘tkazuvchi komissiyaga rahbarlik qilish;
- ta’lim muassasasi pedagogik xodimlarining ijodiy ishlari, ta’lim -tarbiyaning ilg‘or shakl va usullarini qo‘llashlari uchun shart-sharoitlarni yaratish; - ta’lim muassasasiga ajratilgan moliyaviy mablag‘lar, sarf-xarajat hisobini yuritish;
- ta’lim muassasasi me’yoriy hujjatlarining to‘g‘ri yuritilishini ta’minlash;
- ta’lim muassasasi Pedagogik kengashi, mahalliy hokimlik organlari oldida o‘z faoliyati to‘g‘risida hisob berib turish.
Ta’lim muassasasi direktorining o‘quv-tarbiya ishlari bo‘yicha o‘rinbosari tomonidan quyidagi vazifalar bajariladi:
- o‘quv haftasi va o‘quv mashg‘ulotlarining davomiyligini ta’minlash;
- dars jadvalini tuzib chiqish, jadvalga binoan darslarning o‘z vaqtida samarali o‘tkazilishini ta’minlash;
- har bir chorak oxirida, semestr davomida direktor va ta’lim muassasasi Pedagogik kengashi a’zolariga o‘quv jarayonining borishi xususidagi axborot va ma’lumotlarni berib borish;
- yosh mutaxassislarga amaliy va uslubiy yordam ko‘rsatish;
- sinf va guruh jurnallarini to‘g‘ri yuritish va saqlanishiga javob berish;
- o‘quvchilarning bilim darajasini reja asosida tahlil qilib borish;
- o‘quvchilar tomonidan davlat dasturlarining bajarilishini ta’minlash va nazorat qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari quyidagi vazifalarni hal qiladi:
- ta’lim muassasasida o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish, jamoat tashkilotlari, mahalla, ota-onalar bilan aloqani ta’minlash;
- ta’lim muassasasi va undan yuqori miqyosda o‘tkaziladigan darsdan tashqari tadbirlarni rejalashtirish hamda amalga oshirish;
- ta’lim muassasasi o‘quvchilarining sinf, guruh yoki ta’lim muassasasidan tashqari olib borayotgan mashg‘ulotlarini kuzatib borish, ularga amaliy va metodik yordam uyushtirish;
- ta’lim muassasasidagi “Yoshlar etakchisi”ning ishini nazorat qilish va unga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish.
Metodik kengash ta’lim muassasasida ta’lim jarayonining sifatini ta’minlash, o‘qituvchilarning g‘oyaviy-nazariy jihatdan tayyorgarligi, pedagogik va metodik mahoratlarini takomillashtirilib borilishiga nazariy-metodik jihatdan rahbarlik qiluvchi organ sanaladi.
Metodik kengash faoliyati “Umumiy o‘rta ta’lim maktabi Metodik kengashi to‘g‘risida”gi Nizomda o‘z aksini topadi.
Metodik kengash quyidagi vazifalarni hal qiladi:
- ta’lim jarayonining metodik ta’minot holatini o‘rganadi, ta’lim muassasasi metodik ishlarini tashkil etadi va muvofiqlashtirib boradi;
- ta’lim muassasasida olib borilayotgan metodik ishlarning istiqbolini aniqlaydi;
- yo‘nalish va fanlar bo‘yicha metodika birlashmalariga umumiy rahbarlik qiladi, ularning faoliyatlarini muvofiqlashtiradi;
- ta’lim ga doir me’yoriy va metodik hujjatlarni o‘rganadi, ularni o‘quv jarayoniga tatbiq etish usullari yuzasidan tavsiyalar beradi;
- ta’lim muassasasi o‘quv-metodik ishlariga ekspert sifatida baho berishni amalga oshiradi;
- o‘qituvchilarning g‘oyaviy-nazariy bilim darajasini oshiradi, ularni fan yutuqlari, pedagogik innovatsiyalar, ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan muntazam tanishtirib boradi;
- o‘qituvchilarga ish rejalarining tuzilishi va bo‘limlari mazmuni bo‘yicha tavsiyalar beradi;
- ta’lim jarayonida qo‘llash uchun ilg‘or pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqib, ularning amaliyotga joriy etilishini nazorat qilib boradi;
- o‘qituvchilarning pedagogik va metodik mahoratini oshirishga doir ishlarni amalga oshiradi;
- davlat ta’lim standartlari talablari, o‘quv rejasi va dasturlarining bajarilish holatini tahlil qiladi, tegishli tadbirlarni belgilaydi;
- tashqi va ichki nazorat natijalariga davlat ta’lim standarti talablarining bajarilishida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish chora-tadbirlarini belgilaydi va ularning bajarilishini nazorat qiladi;
- o‘quv jarayoniga o‘qitish metodikasining zamonaviy va samarali usullarini olib kirish, pedagogik kadrlarni metodik jihatdan bilimlarini oshirish maqsadida o‘quv seminarlarini tashkil qilish;
- ta’lim jarayonida milliy mafkura va yoshlarda siyosiy ongni shakllantirishga doir ko‘rsatmalar berib borish;
- o‘quvchilar bilimini nazorat qilish va ularning mustaqil ishlarini tashkil qilishga doir ko‘rsatmalar berish;
- yo‘nalish va fanlar bo‘yicha metodika birlashmalari hisobotini eshitish, muhokama qilish, ularning faoliyatini takomillashtirish yuzasidan tavsiyalar berish;
- o‘qituvchilarning samarali mehnatlarini inobatga olgan holda ma’naviy va moddiy rag‘batlantirishga tavsiya qilish;
- pedagogik xodimlarning attestatsiyadan o‘tkazish bo‘yicha materiallarni tayyorlash;
- ta’lim muassasasi miqyosida fan oyliklari (haftaliklari), fanlar bo‘yicha darsdan tashqari (fakultativ, to‘garak) ishlari, fan olimpiadalarining 1-bosqichlari, ko‘rik-tanlovlarning o‘tkazilishi va ularning samarasini nazorat qilib borish.
Metodik kengash faoliyati quyidagi hujjatlarda yoritiladi:
1. Ish rejasi.
2. Kengash yig‘ilishi bayonnomasi.
3. Kengash tomonidan tahlil qilingan materiallar.
4. Ekspert qilingan materiallar va ishlab chiqilgan metodik ishlar.
Metodik kengash faoliyatiga pedagogik kengash qaroriga asosan ijodkor, tajribali o‘qituvchilardan ta’lim muassasasi direktorining buyrug‘i bilan tayinlangan boshliq rahbarlik qiladi.
Metodika birlashmalari – o‘qituvchilarga ta’lim jarayonini tashkil etishni yaxshilashda yordam ko‘rsatish, pedagogik tajribalar to‘plash va ularni ta’lim jarayoniga tatbiq etish, o‘qituvchilarning pedagogik malakasi va nazariy tayyorgarlik darajasini oshirish maqsadida ta’lim muassasalarida fanlar yoki bir-biriga yaqin bo‘lgan fanlar turkumlari bo‘yicha tashkil etilgan uyushmalar sanaladi.
Metodika birlashmalari faoliyati “Umumiy o‘rta ta’lim maktabi fan metodik birlashmalari to‘g‘risida”gi Nizomda yoritiladi.
Metodika birlashmalari o‘zida metodik kengashning vazifalarini aks ettiradi. Shu bilan birga metodika birlashmalari quyidagi vazifalarni ham bajaradi:
- fanlar bo‘yicha taqvimiy mavzuiy rejalarni tasdiqlashga tavsiya etish;
- oraliq va yakuniy nazoratlar uchun o‘qituvchilar tomonidan tayyorlangan sinov materiallarini tasdiqlash;
- ilg‘or o‘qituvchilarning ish tajribalarini o‘rganishni tashkil qilish va ommalashtirish;
- tegishli yo‘nalish yoki fan bo‘yicha ta’lim muassasasida metodik ta’minotga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash;
- darslarni o‘zaro kuzatishlarni tashkil qilish, natijalarni tahlil etish va mutaxassislarga amaliy yordam berish;
- ta’lim metodlarini o‘rganish maqsadida ochiq darslarni tashkil etish, ilg‘or pedagogik tajribalarga doir takliflarni o‘rganish, umumlashtirish va ommalashtirish;
- yosh mutaxassislarga metodik yordam berish;
- ko‘rgazma va ko‘rsatmali vositalardan foydalanish bo‘yicha metodik tavsiyalarni berish;
- fan xonalarining me’yoriy hujjatlar talablari asosida jihozlanishini tashkil etish.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida metodik birlashmalari boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bitta, V-XI sinflarda esa o‘quv rejasidagi alohida fanlar bo‘yicha tashkil etiladi. Agar u yoki bu fan bo‘yicha o‘qituvchilar soni uch nafardan kam bo‘lsa, u holda fan o‘qituvchilari shu turkumdagi fan o‘qituvchilari bilan birgalikda bitta metodik birlashmasiga birlashadilar.
Fanlar bo‘yicha Metodika birlashmalari tashkil etiladi.
Metodika birlashmalarining faoliyati quyidagi hujjatlarda yoritiladi:
1. Ish rejasi.
2. Birlashma a’zolari haqidagi ma’lumotlar.
3. Birlashma faoliyatiga aloqador bo‘lgan o‘quv-metodik hujjatlar nusxasi.
4. Birlashma yig‘ilishi bayonnomalari.
5. Hisobotlar.
Metodik birlashmalar faoliyatiga pedagogik kengash qaroriga asosan ijodkor, tajribali o‘qituvchilardan ta’lim muassasasi direktorining buyrug‘i bilan tayinlangan boshliq rahbarlik qiladi.
Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishdan o‘qituvchilarning ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirish, ularning kasbiy bilimlarini takomillashtirish orqali o‘quvchilarga ta’lim -tarbiya sifatini keskin yaxshilash maqsadi ko‘zlanadi.
Pedagoglarning malakasini oshirish quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
1) ta’lim muassasasi doirasi;
2) ta’lim muassasasidan tashqarida.
Ta’lim muassasasi doirasida malaka oshirish quyidagi shakllarda olib boriladi:
- fanlar bo‘yicha tuzilgan metodbirlashmalar;
- Pedagogik kengash;
- doimiy harakatdagi seminar o‘qishlar;
- maqsadli ochiq darslar;
- konferentsiya va pedagogik o‘qishlar.
Ta’lim muassasasidan tashqarida malaka oshirish quyidagi shakllarda olib boriladi:
- pedagoglarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish institutlari (fakultetlari, markazlari);
- maktabgacha ta’lim muassasalari xodimlarining malakasini oshirish Respublika kursi;
- tuman metodika kabineti.
Pedagoglarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish institutlari (fakultetlari, markazlari)da quyidagi kurslar tashkil etiladi:
- ishlab chiqarishdan ajralgan holda markaz, viloyat va tumanda o‘tkaziladigan kurslar;
- murabbiylik asosidagi kurslar;
- eksternat ko‘rinishdagi kurslar;
- qisqa muddatli kurslar;
- erkin tinglovchilar kurslari;
- sirtqi, qatnab ta’lim olinadigan kurslar;
- shaxsiy reja asosida tashkil etiladigan kurslar;
- muammoli (maqsadli) kurslar;
- mualliflik kurslari;
- doimiy harakatdagi kurslar.
Tuman metodika kabinetida pedagoglar malakasini oshirish quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
- ilmiy-metodik, pedagogik yoki amaliy konferentsiya, seminar, seminar-kengashlar;
- muayyan muammo yoki mavzu asosida tashkil etilgan doimiy harakatdagi seminarlar;
- tuman fan o‘qituvchilarining metodika uyushmalari;
- tayanch va ilg‘or tajriba muassasasi ishlari;
- ta’lim muassasalari rahbarlarining Metodik uyushmalari;
- pedagogik o‘qishlar.