5-mavzu: O‘lchash vositalarini Qiyoslash. O‘lchash. O’lchash vositalari va ularning metrologik xususiyati. O‘lchash sohalari Reja

5.2. O‘lchash vositalarini qiyoslash turlari. O‘lchash vositalarini qiyoslashda metrologik tekshiruv har bir nusha o‘lchash vositasining me’yoriy hujjatlarda o‘rnatilgan texnik talablarga muvofiqligini eksperimental baholashdan va mazkur nushadan o‘z vazifasi bo‘yicha va reglamentlangan sharoitlarda foydalanishni davom ettirish mumkinligini aniqlashdan iborat bo‘ladi.
O‘lchash vositalarini qiyoslash tartibi va qoidalariga talablar O’z DSt 8.003:2005 “O‘Z O‘DT. O‘lchash vositalarini qiyoslash. Asosiy nizomlar.”da belgilangan.
Vazifasi va qo‘llanishiga qarab qiyoslanishi lozim bo‘lgan o‘lchash vositalarining ro‘yxati o‘lchash vositalaridan foydalanuvchilar tomonidan aniqlanadi va davlat metrologik xizmati idoralari tomonidan tekshiriladi.
Bunday ro‘yxatlarni tuzish tartibini O‘zstandart Agentligi belgilaydi.
Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati sohasidan tashqarida qo‘llaniladigan o‘lchash vositalari kalibrlanadi.
Davlat tekshiruvi va nazorati sohasida foydalaniladigan, qiyoslanishi lozim bo‘lgan O‘Vning ro‘yxati O‘zstandart Agentligi tomonidan tasdiqlanadi.
O‘V ni Davlat qiyoslashini davlat metrologik xizmati idoralari o‘tkazadi, lekin O‘V ni qiyoslash huquqi yuridik shaxslarning akkreditlangan metrologik xizmatlariga ham topshirilishi mumkin.
Boshqa davlatlarda bajarilgan O‘V ni qiyoslash natijalari xalqaro shartnomalar va bitimlar asosida tan olinadi.
Ekspluatatsiyada turgan, ishlab chiqarilgan, ta’minlangan va import bo‘yicha sotib olinadigan O‘V ni qiyoslashni tashkil qilish va o‘tkazish bo‘yicha asosiy nizomlar O’z DSt 8.003:2005 “O‘z O‘DT. O‘lchash vositalarini qiyoslash. Asosiy nizomlar” da bayon etilgan.
Ekspluatatsiyada turgan, ishlab chiqarilgan, ta’minlangan va import bo‘yicha sotib olinadigan barcha O‘V davlat qiyoslashidan o‘tishi lozim.
O‘V birlamchi, davriy, navbatdan tashqari, inspeksion va ekspert qiyoslashdan o‘tkaziladi.
Ishlab chiqarishdan yoki ta’mirlashdan chiqqan va import bo‘yicha keltiriladigan O‘V birlamchi qiyoslashdan o‘tkaziladi. O‘V ning har bir nushasi birlamchi qiyoslashdan o‘tkaziladi. O‘V yalpi ishlab chiqarilganda tanlab qiyoslash ruxsat etiladi. Tanlab birlamchi qiyoslash qoidalari, o‘tkazish tartibi bu O‘V ni qiyoslash metodikasida ko‘rsatiladi.
Ekspluatatsiyada turgan yoki operativ saqlanayotgan O‘V qiyoslashlararo oraliq vaqtlardan keyin davriy qiyoslashdan o‘tkaziladi. Davriy qiyoslash vaqti o‘lchash vositasining bu davr ichida yaroqliligini ta’minlashni hisobga olgan holda aniqlanadi va belgilanadi.
Davriy qiyoslashlar o‘rtasidagi vaqt:
davlat qiyoslashiga taqdim etilgan o‘lchash vositasiga davlat metrologik xizmati idoralari tomonidan belgilanadi.
Davlat davriy qiyoslashi namunaviy va ishchi O‘V ni qiyoslash grafiklari (shartnomalari) da belgilangan kalendar muddatlarda o‘tkaziladi.
Ekspluatatsiyada turgan va saqlanayotgan O‘V uchun navbatdan tashqari qiyoslash quyidagi hollarda o‘tkaziladi:
– qiyoslashlararo davrning yarim vaqti o‘tgandan keyin o‘lchash vositasidan butlovchi sifatida foydalanilganda;
– qiyoslash tamg‘asi, plombasi, shikastlanganda yoki O‘V ning birlamchi yoki davriy qiyoslashdan o‘tganligini tasdiqlovchi hujjatlar yo‘qolganda;
– agar qiyoslash tamg‘asining yoki o‘lchash vositasining qo‘llanishga yaroqliligini tasdiqlovchi hujjatning amal qilinish muddati tugagan bo‘lsa, saqlashdan olinib ekspluatatsiyaga kiritishda;
– qiyoslashlararo vaqt ichida xaridga chiqarilmagan O‘V ni tayyorlovchi korxona iste’molchiga etkazib berishda.
O‘lchash vositasining holati va qo‘llanilishini davlat nazoratidan va mahkama tekshiruvidan o‘tkazishda O‘V ning qo‘llanishga yaroqli ekanligini aniqlash uchun inspeksion qiyoslash o‘tkaziladi. O‘V ni inspeksion qiyoslash natijalari davlat yoki mahkama tekshiruvi dalolatnomasida aks ettiriladi.
Davlat qiyoslashidan majburiy ravishda o‘tkaziladigan vositalar:
a) davlat metrologik xizmatlarining va tadbirkorlik sub’ektlarining namunaviy o‘lchash vositalri;
b) o‘zining bevosita vazifasiga muvofiq namunaviy O‘V sifatida yoki tayyorlashga buyurtnoma shartlari bo‘yicha ishlab chiqarilgan O‘V;
v) nurlanishni ionlovchi va tarkibida nurlanishni ionlovchi manba bor bo‘lgan O‘V;
g) priborlarni ta’mirlovchi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlari chiqargan, ta’mirdan keyin boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga berish uchun mo‘ljallangan O‘V;
d) milliy va xalqaro sport rekordlarini qayd qilish bilan bog‘liq o‘lchash vositalari;
e) davlat arbitraj idoralari tomonidan ekspertiza o‘tkazishda, shuningdek bojxona tekshiruvida o‘lchashlar uchun qo‘llaniladigan O‘V;
k) o‘lchash uchun ishchi O‘V sifatida qo‘llaniladigan, o‘lchash natijalari:
tabiatni muhofazalash;
sog‘liqni saqlash;
mehnat xavfsizligini ta’minlash;
barcha turdagi transportning harakat xavfsizligini ta’minlash;
ishlab chiqarish va texnologik jarayonlarning xavfsizligini ta’minlash;aloqa tizimlarini ta’minlash;
xo‘jaliklararo o‘zaro hisoblashlar;savdoning barcha turlari;
aholiga pulli xizmatlarning barcha turlari uchun qo‘llaniladigan O‘V.
O‘lchash vositalarini qiyoslash davlat yoki mahkama qiyoslovchisi malakasi berilaganligi to‘g‘risida amaldagi guvohnomasi bor shaxslar tomonidan bajariladi.
O‘lchash vositalarini kalibrlash tizimi:
O‘zbekiston Respublikasi o‘lchash vositalarini kalibrlash tizimi (keyinchalik – O‘z KT) ni tashkillashtirish, tuzilishi, vazifalari bo‘yicha asosiy nizomlar, bu tizimga kirgan sub’ektlarning huquqlari va majburiyatlari O‘z RST 8.018-97 da belgilangan. Bu standartning qoidalari O‘z KT da akkreditlangan yuridik shaxslarning metrologik xizmatlariga, O‘z KT ga kirgan akkreditlash va boshqa idoralar va tashkilotlarga nisbatan joriy etiladi.
O‘V ni kalibrlash – O‘lchash vositalarining haqiqiy metrologik tafsilotlari (xarakteristikalari) ni aniqlash va tasdiqlash maqsadida, belgilangan sharoitlarda bajariladigan amallar majmui.
Kalibrlash tizimi – Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati qo‘llanilmaydigan sohada o‘lchashlar birliligini ta’minlashga yo‘naltirilgan faoliyat va kalibrlash ishlarini bajaruvchi va kalibrlash ishlarini tashkillashtirish va o‘tkazishga o‘rnatilgan talablar asosida harakat qiluvchi sub’ektlar majmui.
Kalibrlash to‘g‘risidagi sertifikat – O‘lchash vositalarining kalibrlanganligini va uning natijalarini tasdiqlovchi hujjat. Bu hujjat kalibrlashni bajargan tashkilot tomonidan beriladi.
Kalibrlash belgisi – Kalibrlash natijalarining ijobiy ekanligini tasdiqlash maqsadida o‘lchash vositasiga va (yoki) ularning ekspluatatsion hujjatlariga bosiladigan tamg‘a.
O‘z KT O‘zbekiston Respublikasida o‘lchashlar birliligini ta’minlash umumiy tuzilmasining tarkibiy qismi bo‘lib, davlat metrologik tekshiruvi va nazoratidan tashqari sohada metrologik ishlarni tashkillashtirish va o‘tkazishda o‘lchashlar birliligini ta’minlash davlat tizimida o‘rnatilgan me’yorlar va qoidalarga rioya qilinishini ko‘zda tutadi.
O‘z KT quyidagi tamoyillarga asoslangan holda tuziladi:
– tizimga ixtiyoriy ravishda kirish;
– kalibrlash ishlarini bajarishda talablarni majburiy bajarish;
– davlat etalonlaridan va boshlang‘ich o‘lchash vositalaridan birliklarning o‘lchamlarini kalibrlanuvchi o‘lchash vositalariga majburiy berish.
Kalibrlash tizimidagi faoliyatning asosiy vazifalari:
– akkreditlovchi idoralarni ro‘yxatga olish;
– metrologik xizmatlarni kalibrlash ishlarini bajarish huquqiga akkreditlash;
– o‘lchash vositalarini kalibrlash;
– O‘z KT ning asosiy tamoyillarini va qoidalarini o‘rnatish;
– O‘z KT ning faoliyatini tashkiliy, metodik va axborot bilan ta’minlash;
– akkreditlangan metrologik xizmatlar tomonidan kalibrlash ishlarini bajarishda talablarga rioya qilinayotganligini inspeksion tekshirish.
Metrologiya bo‘yicha Milliy idora (O‘zstandart Agentligi), SMS ITI, hududiy SSM, yuridik shaxslarning akkreditlangan metrologik xizmatlari, o‘z vazifalarini ushbu hujjatning talablariga muvofiq bajaruvchi O‘z KT ning tashkiliy asosini tashkil etadi.
O‘z KT tuzilmasi quyidagilardan tashkil topgan:
– O‘z KT ning Markaziy idorasi;
– O‘z KT ning Kengashi;
– O‘z KT ning akkreditlash idoralari;
– kalibrlash ishlarini bajarishga akkreditlangan yuridik shaxslarning metrologik xizmatlari.
YUridik shaxslarning akkreditlangan metrologik xizmatlari:
– O‘V ni, shu jumladan tashqi tashkilotlar uchun ham kalibrlash ishlarini bajaradi;
– kalibrlash ishlarini o‘tkazish uchun talab etilgan sharoitlarni, kalibrlash vositalarining va yordamchi jihozlarning yaxshi holatda bo‘lishini ta’minlaydi;
– kalibrlash ishlarini o‘tkazish uchun zarur texnik, metodik va me’yoriy hujjatlar jamg‘armasini shakllantiradi va rivojlantiradi;
– me’yoriy hujjatlarning o‘lchashlar birliligini ta’minlash va kalibrlash faoliyati doirasidagi talablarining bajarilishini ta’minlaydi;
– kadrlar tayyorlash va kadrlar malkasini oshirish ishlarini bajaradi;
– kalibrlash faoliyatini takomillashtirish va rivojlantirish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqadi.
Metrologik xizmat quyidagilarga mas’ul bo‘ladi:
– korxonalarda kalibrlanishi lozim bo‘lgan O‘V ning holatiga;
– bajariladigan kalibrlash ishlarining sifatiga;
– korxonaga qarashli kalibrlash vositalarining holatiga;
– kalibrlash intervallarining to‘g‘ri o‘rnatilganligiga.
O‘zbekiston Respublikasining kalibrlash tizimi o‘z belgisiga ega.
Bu belgining shakli va o‘lchamlarini metrologiya bo‘yicha milliy idora tasdiqlaydi.
O‘z KT ning belgisi blanklarga, shtamplarga, shuningdek O‘z KT ning boshqa hujjatlari va ob’ektlariga tamg‘alab bosiladi. O‘z KT ning belgisini tamg‘alash (qo‘llanish) joyi va tartibini O‘z KT ning Markaziy idorasi belgilaydi.
Standart namunalar (SN) O‘zbekiston o‘lchashlar birliligini ta’minlash tizimi (O‘zO‘BTT) ning tarkibiy qismi hisoblanadi.
O‘lchash birliligini ta’minlash maqsadlarida SN quyidagilar uchun qo‘llaniladi:
– o‘lchash vositalari (O‘V) ni qiyoslash, kalibrlash, metrologik attestalash, darajalash, shuningdek ularni sinashda, shu jumaladan turini tasdiqlash maqsadida metrologik tafsilotlarini tekshirish uchun;
– O‘BM ni metrologik attestatlash;
– O‘BM dan foydalanish jarayonida ularning hatoliklarini o‘zlarida o‘rnatilgan algoritmlarga muvofiq tekshirish;
– metrolgik tekshiruvning boshqa turlari uchun qo‘llaniladi.
O‘lchashlarning ba’zi turlarida SN tekshirish sxemasi tarkibiga etalon (O‘lchashlar namunaviy vositasi) sifatida kirishi va mos qiyoslash sxemasida o‘rnatilgan tartibda birlikning o‘lchamini uzatish uchun qo‘llanilishi mumkin.
SN tan olish darajasi va qo‘llanish doirasiga qarab quyidagi toifalarga ajraladi:
– davlatlararo SN (DASN);
– davlat (sertifikatlashtirilgan) SN (DSSN);
– ishlab chiqaruvchining SN (KSN).
Davlat (sertifikatlashtirilgan) standart namunalari quyidagicha belgilanadi:
O’z DSN – O’zbekiston davlat standart namunasi.
Ishlab chiqaruvchining standart namunalari uchun: O’z ICHSN-O’zbekiston ishlab chiqaruvchining standart namunasi
Sovuk suv xisoblagichlarni qiyoslash usullari va vositalari (GOST 8.156-83)
Ushbu standart GOST 6019-83 va GOST 14167-83, xamda texnik-normativ xujjatlar bo’yicha ishlab chikariladigan sovuk suv xisoblagichlarga kullaniladi va birlamchi, ikkilamchi kiyoslash usullari va vositalarini urnatadi. Ushbu standart metodi buyicha SXVK, VKOS, VKSM, VV, UVK, VT va boshka GOST 6019-83 va GOST 14167-83 buyicha tayyorlangan xisoblagichlarni foydalanilmasdan oldin , yukorida keltirilgan standart talablariga mos keladigan, import kilingan metrologik tavsifi uxshash bulgan xisoblagichlar qiyoslanadi.1. qiyoslash usullari va vositalari 1.1. qiyoslash ishlarini utkazishda kuyidagi ishlar amalga oshiriladi : - tashki kurinishini kuzatish; - germertikligini tekshirish; - nisbiy xatoligi aniklash. 1.2. qiyoslash utkazishda xajm ulchash usuli buyicha qiyoslash uskunasidan foydalaniladi . 1.3. Xisoblagichlarni davriy kiyoslashdan utkazishda davlat metrologik xizmati tomonidan attestatlangan ko'chma qiyoslash uskunasidan foydalanish ruxsat beriladi. 1.4. Barcha namunali qiyoslash vositalari davlat metrologik xizmati tomonidan qiyoslanishi (attestatlanishi) va ularning amaldagi qiyoslash guvoxnomasi bulishi lozim. 1.5. Davlat metrologiya xizmati tomonidan metrologik attestatlangan, standart talablariga javob beradigan xamda namunali va ishchi ulchash vositalarning nisbiy xatoligi 1:3 nisbatda bulgan namunali ulchash vositalari kiyoslash ishlarida kullanilishiga ruxsat beriladi..
5.3. O‘lchash vositalarining qiyoslash tartibi. Qiyoslash ishlarini o’tkazishda quyidagi sharoitga amal kilinishi kerak : - suvning xarorati 5-40 oS gacha ; - atrof - muxit xarorati 5-50 oS gacha ; - atrof – muxit isbiy namligi 30-80% gacha ; - atmosfera bosimi 84-106,7 kPa gacha ; - qiyoslash vaqtida temperaturaning o’zgarishi 5 oS dan oshmasligi lozim; - xisoblagichning ishlashiga ta’sir kiluvchi silkinish, titrash, va zarba bulmasligi lozim ; - ishchi xolati – foydalanish qo’llanmasi bo’yicha bo’lishi kerak . - namunali ulchash sigimida suvning xarorati kiyoslashning boshida va oxirida ulchab borilishi lozim. 2.1.2. Sinov uskunasida xisoblagichlar bitta yoki bir necha bulib urnatilishi mumkin. Qiyoslanadigan xisoblagichlarning soni ularning katta sarfda qiyoslay olish imkoniga karab belgilanib, sinov uskunasiga urnatiladi. Xisoblagichlarning suv utish diametri bir xil bulishi kerak,
Qiyoslashdan oldin kuyidagi tayyorgarlik ishlari amalga oshirilishi lozim : - qiyoslash uskunasi va ulchash asboblari foydalanish va montaj qo’llanmasi asosida ishga tayyorlanadi; - Qiyoslash uskunasining sinov stendiga bir yoki bir nechta xisoblagichlar o’rnatiladi; - Xisoblagichning quvurlar va uzlari bilan ulangan joylari germetikligi tekshiriladi. Germetiklikka tekshirish suvning bosimi ostida qurilmaning ochik xolatida va yopiq xolatida amalga oshiriladi. - ]Quvurda xavoni chikarib tashlash maqsadida xisoblagichdan maksimal suv sarfi utkaziladi.
3. Qiyoslashni o’tkazish. 3.1. Tashki qismini tekshirish . Ishlab chikarilayotgan va ta’mirlashdan chikkan xisoblagichlarning tashki qismini ko’rishda GOST 6019-83 va GOST 1467-83 normativ xujjatlari talablari bajarilishi kerak, SXVK, VKOS, VKMS, VV, UVK, VT va boshqa suv xisoblagichlar esa tasdiqlangan texnik xujjatlar talablariga javob berishi lozim. Foydalanishda bulgan suv xisoblagichlarni tashqi qismini ko’rishda kuyidagilar tekshiriladi : - muayan turdagi xisoblagichning jamlanganligi normativ-texnik xujjatlari talablariga mos kelishi; - tashki qismi buyoqlanganligi xolati ; - markirovka jadvalida yozuvlarning aniq kurinib turishi, xisoblagichning kursatgich rakamlari anik kurinishda bulishi kerak; - xisoblashga ta’sir etuvchi yoriklar, tirkishlar, doglarning yukligi ; - xisoblash qurilmasi oynasi tozaligi
suvning yunalishini ko’rsatuvchi belgining mavjudligi tekshiriladi ; 3.2. Germetikligini tekshirish. Gidravlik press yordamida ishchi bosim 1,6 MPa (16 kgs/sm2) ostida xisoblagichning germetikligi tekshiriladi. Agar 15 minut davomida ulangan joylar va korpusda buglanish, tomchilanish va suv okish xolati kuzatilmasa xisoblagich yaroqli deb xisoblanadi. Manometrda bosimning yukolishi mumkin emas. Xisoblagichlar yuqoridagi talablardan biriga javob berma olmasa xisoblagich yaroksiz deb xisoblanadi va foydalanishga ruxsat berilmaydi. 3.4. Nisbiy xatoligini aniqlash. Nisbiy xatolik uch xil kiyoslash sarfida (nominal, o’tuvchi va minimal) aniqlanadi . Xar bir sarfda bir marta ulchash ishlarini bajarish lozim. Bunda xar xil sarfda ulchangan xatoliklarning o’rtacha qiymatini olish mumkin emas. GOST 6019-83 asosida o‘lchash qurilmasi namunali sigimi va qiyoslanayotgan xisoblagichdan utgan bir xil xajmdagi suvning natijalarini taqqoslash orqali xisoblagichning nisbiy xatoligi aniqlanadi.
4. Qiyoslash natijalarini rasmiylashtirish. Davlat qiyoslash natijalari konikarli bulgan xolatda xisoblagichning xisoblash mexanizmi o’zgarishi yoki rostlanishi mumkin joylariga qiyoslash tamgasi quyiladi. Qiyoslash natijalari pasportga tushiriladi va davlat qiyoslovchisi tomonidan tasdiqlanib, qiyoslash tamgasi bosiladi. Xisoblagichning qiyoslash natijalari buyicha bayonnomalar tuziladi.
O‘lchash vositalarini kalibrlash – o‘lchash vositalarini haqiqiy metrologik xarakteristikalarini aniqlashda ushbu o‘lchash vositasi ko‘rsatgan mikdorni etalon orqali olingan mos keluvchi miqdor bilan o‘zaro nisbatini aniqlashdagi operatsiyalar majmui. Agar o‘lchash vositalari majburiy metrologik nazorat va tekshiruvdan o‘tmasa, unda ular kalibrlashdan o‘tadi.
Kalibrlash natijalari bo‘yicha o‘lchash vositasini haqiqiy qiymati aniqlanadi yoki uni ko‘rsatishiga tuzatmalar kiritiladi. Kalibrlash o‘lchash vositasining xatoligini va qator metrologik xarakteristikalarini baholash imkonini beradi. Birliklar kattaligini birlamchi etalonlardan ishchi etalonlarga uzatish metrologik zanjiri
Qiyoslash sxemasi – birlik o‘lchamini etalondan yoki dastlabki namunali o‘lchash vositasidan ishchi o‘lchash vositalariga uzatish vositalari, uslublari va aniqligini ko‘rsatuvchi belgilangan tartibda tasdiqlangan hujjat. Qiyoslash sxemalari to‘g‘risidagi asosiy ma’lumot GOST 8.061-80 da keltirilgan.
Qiyoslash sxemalari davlat sxemalari va lokal sxemalarga bo‘linadi. Davlat qiyoslash sxemalari konkret fizik kattallikni mamlakatda bor o‘lchash vositalariga tarqatadi. Davlat qiyoslash sxemalari davlat standartlari sifatida tasdiqlanadi.