53-guruh tinglovchisi shoxo‘jayeva Xurshida Kaxramanovnaning

Uchyoshliinqiroz. Jismoniyjihatdanmustaqillikkaerishish(yurish, yugurish) boladaerkin, kattalarningnazoratisiz,o‘zholichaqandaydirishlarnibajarish, ijtimoiymuhitdashaxssifatidayashashistaginitug‘diradi. 3 yoshlibolalaro‘zlarinikattalarbilantaqqoslayboshlaydilar, hattokattalarqilishimumkinbo‘lgan (huquqibo‘lgan), ularbajaraoladiganharakatlarnibajarishgaintiladilar. «Men kattabo‘lsammashinahaydayman», «Men sizgakatta tort olibkelaman», «Mening 100ta qo‘g‘irchog‘imbo‘ladi» kabiistaklarinikelasizamondagapirsaham bugunamalgaoshirishgaharakat qiladi. Ko‘pinchabuharakatlarqat’iylikvaqaysarlikbilannamoyonbo‘ladi.Psixologiktadqiqotlarningko‘rsatishichabolalarmazkurInqirozdavridabirnechako‘rinishdagiqaysarlikyoshinibosibo‘tadilar.
Ana shuko‘rinishlarningbiribolaning 3 yoshigato‘g‘rikeladi.Shu davrdauningpsixikasidasifatvamiqdorjihatidanturlio‘zgarishlarro‘yberadi. Bu o‘zgarishlaruningolamnio‘zichakashfqilayotganiga, psixikasiningma’lumotvaaxborotlarbilansoatsayinboyibborayotganigabog‘liqdir. Aynishuyoshdaboladao‘zirodasigaishonchhissitug‘iladi, u o‘zliginianglayboshlaydi. O‘zliginianglashqarama-qarshiliklarni, ziddiyatlarniyengishbilanamalgaoshadi.Mazkuryoshdagibola ba’zano‘zigaaytilganso‘zningmohiyatinitushunmasligi, anglabyetmasligi,gohoo‘yingahaddantashqariberilibketib, kattalarningovozinieshitmayqolishimumkin. Bundaypaytdaboladatashqita’sirgayokiqo‘zg‘atuvchigae’tiborberishqobiliyatiyetishmasligi, bungauningko‘tarinkiyokitushkunkayfiyatixalalberishimumkin.Ba’zanbola o‘zo‘ylarivaichkikechinmalaribilanbandligisababliuningtashqita’sirgajavobqaytarishibirozkechikishi hammumkin. Ana shujarayongao‘zgalarningpsixologikqonuniyatgarioyaqilmayqo‘pollikbilanaralashuviyoqimtoy, odoblibolalarni ham darrovjahlichiqadigan, gap ko‘taraolmaydigan,noziktabiatlishaxslargaaylantiribqo‘yishimumkin. Bundakattalarningmuloqotdagidag‘almunosabatlariniko‘rgachqaysarlikbelgilariniyaqqolnamoyon eta boshlaydi. U har qandaytaklifni, buyruqni, hatto,iltimosni ham rad qiladi, o‘zigaberilganbarchasavollargabirmaromda «yo‘q», «kerakmas», «bermayman», «bilmayman» deb javobqaytaraveradi. Kattalarbilanbola o‘rtasidagimunosabatningbuzilishitufayliuningxattiharakatida
o‘jarlikpaydobo‘ladi. Buningasosiysababiboladao‘ziningichkikechinmalari, his-tuyg‘ularigabog‘liqharakatlarnimustaqilbajarishistagitug‘ilishi, «men» bilanbog‘liqbutunlayyanginuqtayinazarningvujudgakelishidir.Mazkurdavrniinsonshaxsinishakllantirishdaengmurakkabdavrdesak, xatoqilmaganbo‘lamiz. Shunga ko‘rakattayoshdagiodamlar, ota-onalar, bog‘chatarbiyachilarishudavrdabolagaundagio‘zgarishlarni, murakkabichkikechinmalarningmohiyatini, psixologikinqirozniinobatgaolganholdayondashishlarilozim. Bu davrdaboladairodaviysifatlarningtakomillashuvinatijasidashaxsningxarakterxislatlaribarqarorlashadi. Bola o‘zliginianglashiningtashqivaichkibelgilariyaqqolko‘zgatashlanadi. «O‘zim» bilanbog‘liqezguniyatmustaqillikkaintilishtuyg‘usinivujudgakeltiradi, binobarin, ularningta’siritufayliundao‘zxulq-atvori«yurish-turishi» bilankattalarningmaqtovivaolqishinieshitishishtiyoqitug‘iladi. Shaxsningxulqinibaholashkeyinchaliko‘zinio‘zibaholashdarajasigayetadi.
Katta yoshdagiodamlar, ota-onalar, tarbiyachilarbundayhollardao‘zlariniosoyishtatutishlari, sharoitgaqarabbolagabiroz yon berishlari, ba’zanulargaaytganlariniqildirishlari,keraklivaqtdamasalaniochiqqoldirishlarilozim, chunki
shaxslararomunosabatningba’zanmuammoligichaqolishiham maqsadgamuvofiqdir. Yaxshisiasabiylikvaziyatidabolaningdiqqatiniboshqanarsagajalbqilish, unimushkulholatdanchalg‘itishma’qul. Bu holatbolaningpsixikasigaqattiqta’sirqiladi, u o‘ziningnojo‘yaqiliqlarikattalargaasloyoqmayotganini
anglaydi, ichidanchuquriztirobgatushadi.Shu davrdaorganizmningtezsur’atlarbilano‘sishioqibatidabola sho‘x, serg‘ayrat, tinib-tinchimashammanarsaga
qiziquvchan,harakatchanbo‘libqoladi. Undagibuo‘zgarishlartabiiyekanliginikattalaryaxshibilishlari, o‘zlariningkichkintoylargamuomalavamunosabatlarinitubdano‘zgartirishlarilozim. Bola oldigaqo‘yiladigantalablarmuayyanshartva
sharoitgamuvofiqbo‘lishikerak. O‘zgarishlarnihisobgaolmaslikkattalarbilanbolalarningo‘zaromunosabatlaridaqatorqiyinchiliklarnivujudgakeltiradi. Bolaota-onalarvatarbiyachilarninggapigaquloqsolmaydigan, topshiriqlarnibajarmaydigan, qo‘rs, hechnarsagako‘nmaydiganbo‘libqoladi.Bundayxatti-harakatnikeltiribchiqaruvchi bosh sababbolalarningmustaqillikkaintilishinikattalar tan olmasligidir.Shuninguchunulargohokattalardano‘rinlixafabo‘ladilar,nizoningsababinito‘g‘rianglaydilar.Ayrimkishilarbolagatopshiriqberadilar-u, lekinuningnatijasibilanqiziqmaydilar, bola qandayyutuqqaerishganigae’tiborbermaydilar. Bola o‘zigakattalarningmensimay,hurmatsizlikbilanmunosabatdabo‘layotganinidarrovsezadi.Shaxslararomunosabatdavujudgakelgananglashilmovchilikvaginaxonlik ana shuholatgaoqilonabahoberilgunichadavometadi.Erkalanishbilanvujudgakeladigano‘jarlik ham uchyoshlilarruhiydunyosidako‘puchraydi. Bolagame’yoridanortiqmehr-muhabbatqo‘yish, unihaddantashqarierkalatish, harqandayxohishiniqondiraverish, talab vaehtiyojiniso‘zsiz adoetish ham undaerkalikvao‘jarliknipaydoqiladi. Shuningdek,bolaningxulq-atvorini, qilganishinimaqtayverish, unio‘rinsiztaltaytirishyokiunganisbatanbefarqmunosabatdabo‘lish hamo‘jarliknikeltiribchiqaradi. Bolani e’tiborsizqoldirish, nazoratqilmaslik, tekshirmaslik ham noxushoqibatlargaolibkeladi.Masalan, e’tiborsizlikbolaniqattiqiztirobgasoladi, undatanholiktuyg‘usini, umidsizlik, begonasirashhissinivujudgakeltiradi.Bularesaboladakattalarganisbatanichkiqarama-qarshilikni,o‘zaroziddiyatni, nizoalomatlarinitug‘diradi. Ko‘phollardabolalarnio‘zmayliga, o‘zholigatashlabqo‘yiladi,ulargajudabarvaqterkinlik, mustaqillikberiladi, ammo bundayqilish bola shaxsinitezroqtakomillashtirishgaxizmatqilmaydi.Hayotvafaoliyatda har birbolaningoldigaaniq, yaqqoltalab vatopshiriqlarqo‘ymaslik, unirag‘batlantirmaslikbolaningpsixikasigaqattiqta’siretadi, u o‘kinadivaichidankuyinadi.O‘zininghimoyachisiyo‘qligini his qilish ham boladao‘jarlikniyuzagakeltiradi. Boladakattalarganisbatanpaydobo‘lgangina-adovatunio‘jarlikkayetaklaydi. Shaxslararomunosabatdaadolatqarortopgunicha, ziddiyatning bosh sababchisio‘zxulqigaiqrorbo‘lgunichaqarama-qarshilikdavometadi.O‘jarlikpaydobo‘lganbolagamuomaladaunibehudaerkalatmaslik, maqtamaslik, uningbarchaorzu-istaklariniqondirmaslikkerak. Xohoilada, xohbog‘chadahammaga
birxil, birmaromdae’tiborberish, bolanio‘zholigatashlabqo‘ymasliko‘jarlikningoldiniolishgaxizmatqiladi.Bolalardavujudgakeladiganillatlar – o‘jarlik, qaysarlik, injiqlikvahokazolarningsababini u kamoltopayotganmuhitdan,ungako‘rsatilayotgantarbiyaviyta’sirdan, sharoitdan, shaxsnishakllantirishjarayonidagikamchiliklardanqidirishlozim.Engmuhimi, ota-onalar ham, tarbiyachilar ham boladagisal367biypsixikholato‘tkinchiekaninibilishlari, uningsabablarinihaqqoniyaniqlashlari,bolabilanumumiytiltopishishlari,unganisbatansamimiymunosabatdabo‘lishlarizarur. Hayotvafaoliyatdakattalarbolaningshaxsinihurmatqilishlari,uningehtiyojlaribilanhisoblashishlari, his-tuyg‘usiniboshqarishimkoniyatlarinianiqlashlarikerak. Bolani sevish, uningyoshxususiyatlarinihisobgaolish, qiziqishlarigae’tiborberisho‘jarlikningoldiniolishningmuhimshartidir.Uchyoshli bola jamoatjoylarida, ko‘pchilikorasidao‘zxulqiniqandayboshqarishkerakliginibilmaydi. Shuninguchunbunikattalartushuntirishlari, amaliyko‘rsatmalarberishlarishart. Biroqbuish harakat bilanuzviybog‘lanmasa, ko‘zlangannatijagaerishishmumkinemas. O‘yinfaoliyatida bola shaxsidaxulqvaodobmalakalariasta-sekinshakllantiriladi. Uchyoshlilarshaxsinishakllantirishdaularniboshlaganishnioxirigayetkazishga,qiyinchiliklarniyengishga, sabr-toqatga, asabiylashmaslikka,bardoshlilikka, yig‘idano‘zinitiyishga, ortiqchaxatti-harakatqilmaslikkao‘rgatishjudakattaahamiyatgaega. Boladaijobiyaxloqiyko‘nikmavamalakalar, odatlarmustaqilishlarnibajarishgaintilishdavujudgakelaboshlaydi. Shuninguchunkattalaro‘zholigatashlabqo‘ymay, topshiriqniqandaybajarishininazoratqilibturishlarilozim. Bolaningshaxsitarkibtopishidakattalarningaxloqiyibratialohidaahamiyatgaegadir. Lekinyuksakfazilatlarni,insoniyxislatlarnishakllantirishdashuningo‘ziginayetarliemas, chunki bola mustaqilfaol harakat qilmasa, hamkorlikdagifaoliyatdaishtiroketmasa, xulq-atvorko‘nikmalarihosilbo‘lmaydi. Ma’lumki, o‘yinfaoliyatidavamuloqotjarayonidabolaningshaxsiyfazilatlarihamdaxarakterxislatlariuningnutqigabog‘liqholdanamoyonbo‘ladi. Bolaningnutqiyfaoliyatiqanchalikravonva boy bo‘lsauningo‘zarofikralmashishi hamshunchalikqulayvaosonamalgaoshadi. Kamolotningmazkurbosqichidaegosentriknutq (o‘z-o‘zigaqaratilgannutq) muhimahamiyatkasbetadi. Harakatli, rolli, mazmunli, milliyo‘yinlarjarayonidaamaliyxatti-harakat bilanuzviybog‘liqholda bolashaxsidainsoniyxislatlartarkibtopaboradi. O‘yinfaoliyativaturlio‘yinlarboladairodaviysifatlarnitakomillashtirishda, histuyg‘uniboshqarishdayetakchifaoliyatvazifasinio‘taydi.