6- a maliy mashg’uloti Mavzu: Teodolitni tekshirish va tuzatish. Maqsad

6.2-shakl. Kollimatsion xatoning sxematik ko’rinishi. 
DCh dagi sanoq n
2
=L–75°40'30" bo’lsin.
Shunda kollimatsion xato s quyidagicha aniqlanadi: 
n
2
– n
1
= 2s, 
yoki 
2
1
2
n
n
c


(4.3)

---

xato s≤2t bo’lishi kerak, t – vern’erning aniqligi. Misoldagi qiymatlarni qo’ysak, 
"
30
'
01
00
2
"
30
'
43
75
"
30
'
40
75
2
0
0
0
1
2






n
n
c
bo’ladn. TT-5 da / = 30" bo’lganidan, c>2t, ya’ni xato yo’l qo’yarli emas.
Asbobni tuzatish lozim.
Buning uchun ti
x
va n
2
sanoqlarning arifmetik o’rtasi n hisoblanadi. Misolda: 
"
00
'
42
75
2
"
30
'
40
"
30
'
43
75
2
0
0
2
1






n
n
n
Ma’lumki, ob’ektiv markazi 0 qo’zg’almaydi, to’r markazi m esa to’r 
vintlarining turishiga bog’liq bo’lib, turli tomonga siljishi mumkin, kollimatsion 
xato ham to’r markasining siljishi orqasida kelib chiqadi.
Shunga ko’ra, bu xato iplar to’ri markazini surib tuzatiladi.
Tuzatish uchun alidadaning qaratish vinti buralib, vern’er n sanog’iga 
qo’yiladi. Shunda stolbashshg to’r markazi qaratilgan uchi M nuqtadan chap yoki 
o’ngdagi M
x
ga suriladi, bunda LSh, oraliq s ning uzunlik qiymati bo’ladi.
Buni tuzatish uchun iplar to’ri qalpoqchasi 20 bo’shatib olinib, maxsus 
sixcha yordamida to’rning ikki yonidagi tuzatish vintlari 2 va 4 orqali iplar to’ri 
chap yoki o’ngga suriladi. Agar tasvirda surilish M ga nisbatan o’ngda bo’lsa 
(shakldagi kabi) iplar to’rini o’ngga surish kerak, chunki truba teskari tasvir hosil 
qiladi.
Buning uchun avval o’ngdagi 2 va yuqori hamda pastdagi 1,3 vintlarni bir oz 
bo’shatib, keyin 4 ni burab, to’r markazini M ga keltirish kerak, ya’ni m stolbaning 
uchi M ni bekitsin. Shuni esda tutish kerakki, bu rez’bali vintlar soat strelkasining 
yurish tomoniga buralsa, mahkamlanadi, soat strelkasining yurishiga teskari 
buralsa, bo’shaydi.
Tuzatishning to’g’ri bajarilganini aniqlash uchun tekshirish takrorlanadi. 
Tuzatish to’g’riligi aniqlangach, to’rttala vint mahkamlanadi. 
3.Tekshirish bo’yicha iplar to’rini tuzatgach, 2-shart o’zgarmaganini 
tekshirib ko’rish kerak. Odatda 2- va 3-shartlar birga tekshiriladi. 
4.Trubaning aylanish o’qi αα
1
asbobning aylanish o’qi vv
1
ga 
perpendikulyar, ya’ni 
1
1
vv
aa

bo’lishi kerak.
Bu shart bajarilmasa trubaning gorizontal o’qi qiyshaygan bo’ladi.
Buni tekshirish uchun limbni maxkamlab, truba binoning baland nuqtasn M 
ga qaratiladi; alidadani mahkamlab, truba sb’ektivi pastlatiladi va devor tagida vu 
nuqta belgilanadi. Keyin truba zenit orqali aylantirilib, alidada bo’shatiladida, 180° 
ga aylantirgach yana M nuqtaga qaraladi.
Alidada mahkamlanadi va truba ob’ektivi pastlatilib, v
2
nuqta belgilanadi. 
b
1
b
2 
oraliq ikkilangan xato 2x bo’lib, x to’rdagi bissektor kengligi 
ikkilanmasdan ortmasligi kerak, aks holda 
aa
1
o’q qiyshaygan bo’ladi.
Bu xato kolonkalarning teng bo’lmasligidan kelib chiqadi.
Bu xato teodolitda maxsus tuzatish vinti bo’lmaganidan faqat ustaxonada 
tuzatiladi.
Agap truba tregerdagi ko’tarish vinti yaxshi ishlamasa, u ko’tarish vintining 
yuqori qismidagi gayka yordamida tuzatiladi.