Eynshteyn formulasi orqali fotoeffekt hodisasida kuzatiladigan barcha
qonuniyatlarni tushuntirib berish mumkin. Bu tenglamadan elektronlar maksimal
kinetik energiyasini yorug’lik chastotasiga chiziqli boglanishini, lekin
mavjudligini, fotoeffektning inersiyasizligini tushunish oson.
Katod sirtidan 1 sekundda uchib chiqayotgan fotoelektronlarning umumiy
soni ana shu sirtga vaqt birligi ichida: tushayotgan fotonlar soniga proporsional
bo’lishi lozim. Bundan to’yinishning yorug’lik oqimi intensivligiga to’g’ri
proporsional ekanligi kelib chiqadi. Eynshteyn tenglamasidan yoquvchi
potensialning ν- chastotaga bog’liqligini ifodalovchi to’g’ri chiziq og’ish
burchagining tangensi Plank doimiysining elektron zaryadiga nisbatiga teng
bo’lishini topamiz:
tgα =
e
h
Bu tenglik Plank doimiysining qiymatini tajribada aniqlash imkoniyatini beradi.
Bunday o’lchashlar 1914 yilda o’tkazilgan va Plank tomonidan h ning topilgan
qiymatiga mos kelgan. O’lchashlar shuningdek elektronning metalldan chiqish ishi
A ni ham aniqlash imkonini bergan:
A=hv
min
=
киз
hc
3-rasm.
Yoquvchi potensial U
0
ning tushayotgan yorug’lik chastotasiga bog’liqligi.
Bu yerda
киз
- fotoeffekt qizil chegarasiga mos keluvchi to’lqin uzuplik.
Ko’pgina metallarda chiqish ishi bir necha elektron-Voltlar (1eV = 1,602 10-15 J)
ga teng bo’ladi. Kvant fizikasida elektron -Volt energiya o’lchov birligi tariqasida
ishlatiladi. Plank doimiysining elektron - Voltlardagi qiymati h = 4,136• 10
-15
eV ga teng bo’ladi. Metallar ichida eng kichik chiqish ishiga ishqoriy metallar ega
bo’ladi. Masalan natriy uchun A=1,9eV bo’lib, fotoeffekt qizil chegarasi
киз
680 nm ga mos keladi. Shu sababdan ishqoriy metall birikmalaridan
fotoelementlar katodlarini yasashda foydalanadilar. Bunday fotoelementlar ko’zga
ko’rinuvchi yorug’likni qayd qilishga mo’ljallangan bo’ladi. Shunday qilib,
fotoeffekt qonunlari yorug’lik nurlanish va yutilish jarayonlarida fotonlar deb nom
olgan zarralar oqimi kabi o’zlarini his etishlarini ko’rsatadi.
2
2
4
2
0
c
p
c
m
c
hv
c
E
Fotonlar energiyasi E =hv bo’lib, vakuumda c- yorug’lik tezligi bilan tarqaladi.
Fotonning tinch massasi nolga teng (m
0
=0). Energiya, impuls va massa
o’rtasidagi:
E
2
=
relyativistik bog’lanishdan foton:
p =
impulsga ega ekanligi kelib chiqadi.
Shunday qilib, yorug’lik tabiati to’g’risidagi ta’limot ikki asr davomida
aylanib yurib, yana yorug’likni zarra-korpuskula tushunchasiga kaytib keladi.
Lekin bu qaytish Nyutonning korpuskulyar nazariyasiga mexanik kaytish emas edi.
XX asr boshida ma’lum bo’ldiki, yorug’lik ko’shaloq tabiatga ega bo’lar ekan.
Tarqalishda yorug’likning to’lqin xossalari (interfersisiya, difraksiya, qutblanish)
namoyon bo’lsa, moddalar bilap o’zaro ta’sirida uning korpuskulyar xossasi
yuzaga kelar ekan. Yorug’likning bunday ko’shaloq tabiati uning korpuskulyar -
to’lqin dualizmi deb nom oldi. Keyinchalik bunday qo’shalok tabiat elektronlarga
va qolgan boshqa elementar zarralarga, atom va molekulalarga ham xos ekanligi
aniqlandi. Klassik fizika mikroobyektlar xossalaridagi bunday qo’shaloqlikni
tushuntira olmas ekan. Mikroobyekt harakati Nyutonning klassik mexanikasi
qonunlari bilan emas, kvant moxanikasining qonunlari bilan boshqarilar
ekan. Absolyut qora jism nurlanishining Plank tomonidan rivojlantirilgan
nazariyasi Eynshteyn tomoiidan berilgan fotoeffektning kvant nazariyasi kelgusida
maydonga kelgan kvant mexanikasining alohida fan tariqasida shakllanishiga asos
bo’ldi.
Dostları ilə paylaş: