Tajriba sochilgan nurlanish to’lqin uzunligining uzayishini ko’rsatgan.
Klassik fizikaning to’lqin nazariyasi doirasida bunday sochilishda to’lqin uzunligi
o’zgarmasligi lozim hisoblanadi va shu sababdan Kompton tomonidan ochilgan bu
effektni klassik fizika doirasida tushuntirib bo’lmaydi. To’lqin nazariyasiga ko’ra,
yorug’lik to’lqinining davriy maydoni ta’siri ostida elektron majburiy tebranishga
keladi va tebranish tashqi maydon chastotasiga teng bo’lgan chastotada sodir
bo’ladi. Demak, tebranayotgan elektron chiqarayotgan nurlanish tushayotgan
maydon chastotasiga teng bo’lgan chastotani nurlantirishi lozim. Kompton
tajribasining sxemasi 4-rasmda keltirilgan.To’lqin uzunligi
0
bo’lgan
monoxromatik nurlanish R- trubkadan chiqib, ko’rg’oshin D diafragmadan o’tadi
va ingichka oqim tariqasida nishon-modda P (grafit yoki alyumindan yasalgan)
tomon yo’naladi. Θ- burchak ostida sochilgan nurlanish rentgen nurlari
spektrografi ( S) yordamida o’rganiladi.
Bu spektrografda K kristall difraksion panjara rolini o’ynaydi va bu kristall
aylanuvchan stol ustiga joylashtirilgan bo’ladi. Tajriba
burchakka sochilgan
nurlanish to’lqin uzunligining o’zgarganligini (ortganini) ko’rsatdi:
2
sin
2
2
0
bu yerda Λ = 2,43*10
3
nm - sochuvchi modda xossalariga bog’liq bo’lmagan
komptoncha to’lqin uzunlik. To’lqin uzunligi
, bo’lgan spektral chizik bilan bir
qatorla sochilgan nurlanishda
o to’lqin uzunlikli siljimagan chizik ham
kuzatilgan. Siljigan va siljimagan chiziqlar intensivliklarining o’zaro
munosabatlari sochuvchi moddadan bog’liq bo’lar ekan.
Quyidagi rasmlarda har xil burchak ostida sochilgan nurlanish spektridagi
intensivliklar taqsimotini ifodalovchi chiziqlar berilgan.
4-rasm. Kompton tajribasining sxemasi.
R-Rentgen trubkasi, D-diafragma, P-sochuvchi nishon - modda
(grafit,alyuminiy), S- spektrograf, K - kristall
5-rasm. Sochilgan nurlanishning spektrlari
Kuzatilgan effekt nazariy jihatdam 1923 yilda Komptonning
o’zi va unga bog’liq bo’lmagan holda Holl tomonidan iurlanishning kvant
tabiati asosida tushuntirildi. Agar murlanish fotomlar oqimi deb tasavvur qilinsa,
Kompton effekti rentgen fotonlarini moddaning erkin elektronlari bilan elasgik
to’qnashuvi natijasi hisoblanadi. Sochuvchi moddaning yengil atomlardagi
elektronlari bu atom yadrolari bilan zaif bog’langan bo’ladi. Shuning uchun bu
elektronlarni erkin elektronlar deyish mumkin bo’ladi. To’qnashuv natijasida foton
elsktronga energiyasi va impulsining bir qismini beradi. Energiyasi E
0
=hv
0
,
impulsi p
0
=
c
hv
0
bo’lgan foton tinch holatda joylashgan (E = m
0
c
2
energiyalik)
elektron bilan elastik to’qnashganidan keyin foton energiyasi E = hv< E
o
,
impulsi esa p =
c
hv
bo’lib qoladi. Foton energiyasining kamayishi uning
to’lqin uzunligining uzayishi demakdir. To’qnashuvdan keyin elektron energiyasi
relyativistik formulaga asosan E =
4
2
0
2
2
e
c
p
c
m
ko’rinish oladi, bu yerda P
e
-
elektron olgan impuls. Energiya va impulsming saqlanish qonunlariga asosan
E
o
+ E = E + E
e
,
ko’rinishidagi muiosabatlarga ega bo’lamiz. Oxirgi tenglamani skalyar ko’rinishda
cos
2
0
2
2
2
2
0
2
c
h
c
hv
c
hv
p
e
deb yoza olamiz.
Energiya va impuls saqlanish qonunlari ifodalaridan uncha murakkab bo’lmagan
hisoblardan keyin
)
cos
1
(
)
(
0
0
2
0
h
c
m
tenglikka ega bo’lamiz.
Agar
0
0
c
,
c
ekanligini hisobga olsak,
2
sin
2
2
sin
2
)
cos
1
(
2
2
0
0
0
c
m
h
c
m
h
ning to’g’ri ekanligiga amin bo’lamiz.
Bu yerda
c
m
h
0
Komptoncha to’lqin uzunlik elektron uchun
= 2,426 10-3 nm ga teng
bo’ladi. Shunday qilib, kvant tasavvurlar asosida o’tkazilgan nazariy hisob-kitoblar
Kompton effektimi tushuntirib bera oldi. Sochilgan nurlar tarkibi to’lqin uzunligi
o’zgarmagan nurlarnish esa tushgan fogonlar bir qismining atomlarlardagi kuchli
bog’langan elekgronlar bilan o’zaro ta’sirlashuvi natijasi hisoblanadi. Bu holda
foton o’z energiyasini va impulsini juda kam miqdorini atomga beradi, ya’ni
energiyasini(demak, to’lqin uzunligini) deyarlik o’zgartirmaydi.
Mustahkamlash uchun savollar:
1 Fotoeffekt hodisasi qanday kashf etildi?
2.Fotoeffekt hodisasini tasdiqlovchi qanday tajribalar bor?
3. Fotoeffek uchun Eynsheyn tenglamasi qanday bo’ladi?
4. Stoletov tajribalari ?
5.Fotoeffekt hodisasidan qayerlarda foydalanish mumkin?
6. Kompton effekt fotoeffektdan qanday farq qiladi?