6-sinf. Botanika 7-dars: gul

17.1. Zuxrasoch va suv qirqqulog‘i
Qirqquloqlar o‘sishi jihatidan qirqbo‘g‘imlarga o‘xshasa ham, lekin bargining yirikligi va spora beruvchi boshoqlarining bo‘lmasligi bilan ulardan farq qiladi. Qirqquloqlarning sporalari barglarining ostki tomonida yoki chetida joylashgan qo‘ng‘ir rangli bo‘rtmalar (soruslar) ichiga joylashgan sporangiylarda yetishadi.
Qirqquloqlarning ko‘payishi ham xuddi qirqbo‘g‘imlarnikiga o‘xshash jinssiz va jinsiy bo‘g‘inlarning gallanishi bilan sodir bo‘ladi. Soruslardagi sporangiylar ichida yetilgan sporalar sporangiy po‘sti yorilgach tashqariga chiqadi va shamol yoki suv yordamida tarqaladi.
Nam tuproqqa tushgan sporadan gametafit o‘sib chiqadi. Qirqquloqlarning gametafit bo‘yi
1 sm keladigan, yashil, yupqa va yuraksimon bo‘lib, pastki qismidagi rizoidlari bilan tuproqqa yopishib turadi. Lekin u uzoq yashamaydi. Gametafitdagi anteridiylarda ko‘p xivchinli harakatchan spermatozoidlar, arxegoniylarda esa tuxum hujayra yetiladi. Yomg‘ir paytida anteridiy va arxegoniy uchidan ochiladi va anteridiydan chiqqan spermatozoidlar arxegoniylar ichiga kirib, tuxum hujayra bilan qo‘shiladi. Urug‘langan tuxum hujayradan murtak hosil bo‘ladi. Murtak esa o‘sib yangi qirqquloqni hosil qiladi.
Qirqquloqlardagi vegetativ ko‘payish ildizpoyalari orqali sodir bo‘ladi.
O‘zbekistonda qirqquloqlar asosan tog‘lardagi o‘rmonlarda, qoyalar soyasida, g‘orlar ichidagi sernam tuproqlarda o‘sadi.
Bularga misol qilib, zuxrasoch qirqquloq va suv qirqqulog‘ini keltirish mumkin.
Zuxrasoch ildizpoyali ko‘p yillik o‘t.
Bargi (poyasi) keng nashtarsimon, uzunligi 10-40 sm, 2-3 karra patsimon bo‘lingan. Barg bo‘laklari ham qisqa bandli, pastki tomonida soruslar joylashgan, sporalari iyun-avgust oylarida hosil bo‘ladi.
Zuxrasoch tog‘larda qoyalarning yoriqlarida, soya joylarda, buloqlarning bo‘ylarida o‘sadi.
Qirqquloqlarning O‘zbekistonda suvda o‘sadigan vakili suv qirqqulog‘idir.
Suv qirqqulog‘i suv yuzida suzib yuradigan ipsimon ildizpoyali mayda o‘simlik. Barglari (poyalari) 3 tadan bo‘lib joylashgan. Ulardan 2 tasi yashil, poyaning ikki tomonida o‘rnashgan, yassi, uchinchisi suv ichida osilib turadi, mayda ipsimon bo‘laklarga ajralgan. Sporali mevasi 4–8 ta, ular suvdagi bargning asosida o‘rnashgan. Sporalari avgust-sentabr oylarida hosil bo‘ladi.
Suv qirqqulog‘i O‘zbekistonning ko‘pchilik viloyatlaridagi suvlarda o‘sadi. Suv qirqqulog‘ining zuxrasoch qirqqulog‘idan farqi shundaki, uning sporali mevasida har xil sporalar hosil bo‘ladi.
18-DARS: OCHIQ URUG‘LI O‘SIMLIKLAR (QARAG‘AYTOIFA) BO‘LIMI
Yer yuzida ochiq urug‘li o‘simliklarning 660 ga yaqin turi borligi aniqlangan. Shulardan
18 turkumga mansub 40 ta turi O‘zbekiston hududida uchraydi.
Ochiq urug‘li o‘simliklar bo‘limi daraxt va butalardan tashkil topgan. Ular urug‘laridan ko‘payadi.
Ochiq urug‘li o‘simliklarning urug‘lari gulli o‘simliklarnikiga o‘xshash meva ichida yopiq holda emas, balki maxsus qubbalarda ochiq holda yetishadi. Shuning uchun ham ular ochiq urug‘li o‘simliklar deyiladi.
Ochiq urug‘li o‘simliklarga misol qilib archa, saur, qarag‘ay va qora qarag‘ay kabi o‘simliklarni keltirish mumkin.