7-mavzu. Ishlab chiqarish xarajatlari darsning o‟quv maqsadi

Xarajatlar firmaga nisbatan tashqi va ichki xarajatlarga bo‟linadi.Yaqqol namoyon bo‘luvchi va namoyon bo‘lmaydigan xarajatlar deb ham ataladi. Tashqi xarajatlarga tashqi to‘lovlar, ya‗ni tashqi mol yetkazib beruvchilarga (xom-ashyo, materiallar, elektro- energiya, gaz) to‘lovlar kiradi. Umumiy daromaddan tashqi xara- jatlarni ayirib tashlasak, buxgalteriya foydasini olamiz. Buxgalteriya foydasi ichki (yashirin) xarajatlarni hisobga olmaydi.
Ichki xarajatlar sifatida quyidagilar qaraladi: 1) tadbirkorning o‘ziga tegishli resurslarga bo‘lgan xarajati; 2) tadbirkorlik qobiliyatiga to‘g‘ri keladigan va tadbirkorga tegishli bo‘lgan normal foyda. Buxgalteriya foydasidan ichki xarajatlarni ayirib tashlasak, iqtisodiy foydani olamiz.
Tashqi va ichki xarajatlarning yig‘indisi alternativ yoki iqtisodiy xarajatlarni tashkil qiladi. Alternativ xarajatlar, firmaning resurslaridan eng yaxshi variantda foydalanishi bilan bog‘liq yo‘qotilgan imkoniyatlardir. Iqtisodiy xarajatlar – bu boshqa nematlarning (tovar va xizmatlarning) qiymati. Iqtisodiy xarajatlar firma faoliyatini buxgalter va iqtisodchi tomonidan baholanishni farq qilishga imkon beradi. Buxgalterni birinchi navbatda, firmaning ma‗lum muddat davomidagi
(hisobot davrida) faoliyati natijalari
qiziqtiradi. Buxgalterlik xarajatlari – firma tomonidan foydalanilayotgan resurslarni sotib olingan narxlaridagi qiymatlaridir. Bularga misol qilib, qonunchilik tomonidan belgilangan kapital asbob- uskunalarga qilingan amortizasion ajratmalarni keltirish mumkin. Iqtisodchini esa, firmaning kelajagi, uning kelajakdagi faoliyati qiziqtiradi. Shuning uchun ham firma ixtiyoridagi resurslardan eng yaxshi alternativ foydalanish variantlarini topishga e‗tibor beradi.

Qaytariladigan va qaytarilmaydigan xarajatlar

Qaytariladigan xarajatlar – firma qaytarib olishi mumkin bo‘lgan xarajatlar (faoliyatini to‘xtatgandan so‘ng ham).
Qaytarilmaydigan xarajatlar – firma hech qachon qaytarib ololmaydigan xarajatlar. Bularga misol, firma registratsiyasi va lisenziya olishi uchun qilingan xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar firmani bozorga kirishi va chiqishi uchun qilinadigan xarajatlardir. Qaytarilmaydigan xarajatlar oldin qilingan xarajatlar bo‘lib, ularni qaytadan tiklash mumkin emas. Bu xarajatlar qaytarilmasligi uchun ham firmaning qaror qabul qilishiga ta‗sir qilmaydi. Masalan, firma 100 ming so‘mga maxsus uskuna sotib oldi, lekin firmaning qarori o‘zgardi va bu uskuna umuman kerak bo‘lmay qoldi, undan alternativ foydalanish varianti mavjud emas. Firma ushbu uskunani 60 ming so‘mga sotib, 40 ming so‘m zarar ko‘rdi. 40 ming so‘m qaytarilmaydigan xarajat hisoblanadi va firmaning harakatiga ta‗sir qilmaydi.

4. . Qisqa va uzoq muddatli oraliqdagi xarajatlar egri chiziqlari

Qisqa muddatli davr mobaynida resurslarning bir qismi o‘zgarmas holatda, boshqa bir qismi ishlab chiqarish xajmining ortishi yoki kamayishi natijasida o‘zgarishi mumkin.
Unga mos ravishda qisqa muddatdagi xarajatlar doimiy (o‘zgarmas) va o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘linadi.