7-mavzu. Xalqaro kompaniya va tmk, ularni boshqarish tizimi Reja

1.Ishlab chiqarishning gorizontal integrastiyasi

A V S

X X X
maxsulot maxsulot maxsulot

A,V,S – X maxsulot ishlab chiqarish tashkil etilgan kabul kiluvchi mamlakatlar

2. Ishlab chiqarishning vertikal integrastiyasi



A Z maxsulot – tayer maxsulotlarni yigish



V Y maxsulot– polufabrikatlar




S X maxsulot– xomashyo

A,V,S – kabul kiluvchi mamlakatlar , bu erda A – tayyor maxsulotlarni yigish,

V – polufabrikatlarni ishlab chiqarish, S – xomashyo materiallarini ishlab chiqarish
3. Xalqaro ishlab chiqarish diversifikastiyasi



A Maxsulot X


Maxsulot Q D O B Maxsulot Y



S Maxsulot Z

A,B,C,D, - Kabul kiluvchi mamlakatlar, bu erda A mamlakatda X tayyor maxsulot ishlab chiqariladi, Vda – Y tayyor maxsuloti, Sda – Z tayyor maxsuloti, Dda – Q tayyor maxsuloti ishlab chiqariladi.

3.2.Rasm. Xalqaro ishlab chiqarishni tashkil etishning asosiy strukturalari.

Tayyor maxsulot yigishning tarkibiy kismlar ishlab chiqarish va NIOKRdan xududiy ajratilishi vertikal integrastiya buyicha xalqaro ishlab chiqarishni etkazib berishlarni (ta’minotni) va logistika xizmatini tashkil kilishga, ya’ni ishlab chiqarishni dastlabki materiallar va komplektlovchi kismlar bilan ta’minlash tizimida alokalar va boglanishlarni yulga kuyish va takomillashtirishga, ishlab chiqarishning uzini optimallashtirish va tayyor maxsulot sotish tizimini rastionallashtirishga ma’lum jixatdan boglab kuyadi. Ishlab chiqarishning xalqaro vertikal integrastiya darajasi bir TMK filiallarining mana shu kompaniyaning boshka mamlakatlardagi filiallariga eksporti xajmini xisoblash yuli bilan aniklanishi mumkin.

Ishlab chiqarishni diversifikastiyalash – bu turli kabul kiluvchi mamlakatlarda rang-barang maxsulotlarni ishlab chiqarish. Ma’lum bir maxsulotni u yoki bu mamlakatda ishlab chiqarishni yulga kuyish shu tovarni eksport kilishdan kura maksadga muvofikligi kabul kiluvchi mamlakatda bu maxsulot uchun import poshlinasi mikdori bilan aniklanadi. Yukori import poshlinasi va usayotgan talab vaziyatida xalqaro kompaniya shu maxsulot eksporti urniga uni importyor mamlakatda ishlab chiqarish xakida karor kabul kilishi mumkin. Bundan tashkari bir turdagi maxsulotni bu mamlakatda boshka turdagisini boshka mamlakatda ishlab chiqarishni yulga kuyish xalqaro kompaniyaga uzini boshka mamlakatlarda boshka maxsulot mustaxkam talabga egaligi va yangi bozorda urnashish buyicha muvaffakkiyatsizligi xolatida kompaniya uz yukotishlarini xar xil mamlakatlardagi boshka tovarlarni chiqarish va sotishni oshirish xisobiga koplashi mumkinligi bilan sugurtalagan xolda yangi bozorlarga kirish imkonini beradi.
TMK millati kursatkichlari bulib kuyidagilar xizmat kiladi:
-ruyxatga olingan joyi;
-shtab-kvartiraning joylashuvi;
-akstiyalarning boshkaruv paketiga ega bulgan akstiyadorlar millati.
Kompaniya millatini uz xukumati tomonidan beriladigan imtiyozlar, subsidiyalar, solik imtiyozlari va boshkalar aniklaydi. Xorijiy firmalarga esa faoliyat yuritish uchun kabul kiluvchi davlat iktisodiyotning aloxida sektorlarini koldirgan xolda chegaralaydilar. Shunday kilib, kupchilik mamlakatlarda xorijiy firmalarga temir yul transporti soxasida, Avstraliya va Yaponiyada neft gaz sanoati soxasida, Italiya, Grestiya, Finlyandiyada telekommunikastiya soxasida va boshkalarda faoliyat yuritish ta’kiklangan. Lekin, sunggi yillarda xorijiy firmalar uchun ta’kiklangan tadbirkorlik soxalarini kiskartirish va milliy konunchilikni liberallashtirish tendenstiyasi kuzatilmokda. Odatda turli mamlakatlar konunchiligi milliy va xorijiy firmalarni emas, balki rezident-firmalar va norezident-firmalarni farklaydi. Rezidentlarga berilgan davlat xududida joylashgan va usha erning uzida ruyxatdan utgan kompaniyalar kiradi. Xorijiy kapital ishtiroki bilan xorijda tuzilgan norezident-firmalar iktisodiy adabietlarda odatda bosh kompaniyaning xorijiy filiallari (foreign affiliates) deb nomlanadi. Bu filiallar bulim (branch) shaklida, shu’ba firmalar (subsidiary) yoki uyushgan (associated) kompaniyalar shaklida faoliyat yuritishi mumkin.
Bulim kabul kilaetgan mamlakatda ruyxatdan utadi, ammo uz balansiga ega bulgan mustakil kompaniya bulmaydi, u tulaligicha (100%) bosh kompaniyanikidir va u yuridik shaxs sifatida amal kila olmaydi. Ular:
A) Bosh kompaniyaning xorijdagi vakolatxonasi;
B) Bosh kompaniyaning kushma korxona buyicha xamkori, u erga boshka firmalar xam kirishi mumkin;
V) Bosh kompaniyaning xorijdagi kuchmas mulki;
G) Bosh kompaniyaning kamida bir yil davomida xorijda faoliyat yurituvchi moslamalari (kemalar, samoletlar, neft kazib chikazuvchi platformalar) bulishi mumkin.
Shu’ba kompaniyalar – bu kabul kilaetgan mamlakatda uz balansiga ega bulgan mustakil firma sifatida (ya’ni yuridik shaxs xisoblanadi) ruyxatdan utgan, lekin uning ustidan nazoratni akstiyalarning kontrol paketiga eki shu’ba kompaniyaning butun kapitaliga egalik kiluvchi va bu korxona boshliklarini tayinlovchi bosh kompaniya amalga oshiradigan TMK tizimiga kiruvchi korxona.
Uyushgan kompaniya – bunda bosh kompaniya akstiyalarning 10-50%iga egalik kiluvchi TMK tizimiga kirgan kabul kiluvchi mamlakatdagi korxona. Bu korxona bosh kompaniya nazorati ostida emas balki ta’siri ostida buladi.
Ba’zan bulim, shu’ba va uyushgan kompaniyalar milliy firma faoliyatining baynalmilallashuvi yulidagi boskichlardan xisoblanadi. Bu xolatda internastionallashtirishning birinchi boskichi bulib odatda kompaniya maxsulotlarining eksporti xisoblanadi. Sungra tashki savdo bitimlari keyingi boskich – xorijiy xamkorlar bilan texnologiyalar (listenzion bitimlar) ayirboshlash xisobiga kengayadi. Tovar aylanishining kupayishi, kabul kiluvchi mamlakat firmalari bilan ilmiy texnik alokalarining kengayishi eksporter kompaniyaning bu mamlakatda uz vakolatxonasini ochish zaruratiga olib keladi. Operastiyalar xajmining usishi bilan vakolatxona boskichma-boskich dastlab shu’ba kompaniyasi va keyin uyushgan kompaniya darajasiga kutariladi. Xorijiy tadbirkorlikning keyingi rivoji global masshtabdagi biznesga ega xalqaro korxona shakllanishiga olib keladi.
Yukorida aytib utilgan milliy kompaniyaning TMK sari yulini kupchilik xalqaro kompaniyalar uchun odatiy bulgan tashkiliy kayta shakllanish zanjiri sifatida kuyidagicha tasavvur kilish mumkin:
Eksport – texnologiyalar bilan almashinuv – kabul kiluvchi mamlakatdagi vakolatxona – shu’ba kompaniyasi – uyushgan kompaniya – global masshtabdagi biznesga ega xalqaro korxona.
Kompaniya millati xakidagi masalalar bankrotlik, solikka tortish, antimonopol konunchilikni kullash va bir kator boshka xolatlarda xam yuzaga keladi. Kupchilik solikka tortish xukukiy tizimiga kura xar bir kompaniya kardosh firmalar bilan alokalaridan kat’i nazar aloxida solikka tortiladi. Bunda ikki marotaba solikka tortmaslik uchun bosh kompaniya kardosh korxona bilan ularga texnologiyalarni, nou-xaularni berish, patentlardan, konstruktorlik ishlanmalaridan, savdo markalaridan, NIOKR natijalaridan (agar NIOKR tijorat daromadi keltirsa, ular solikka tortiladi) foydalanish soxasida kelishib olishlari zarur. Kabul kiluvchi mamlakat solik organlarining bosh kompaniya va uning xorijiy filiallari orasidagi munosabatlarni bilishi kabul kilayotgan mamlakat solik deklarastiyasida TMK filiallari tomonidan kursatilayotgan daromadlar xajmining tugriligini nazorat kilish imkonini beradi.
90-yillarda yirik TMKlar tomonidan kabul kiluvchi mamlakat solik konunchiligining kupol buzilganligi kuzatilgan. Shunday, 90-yillar urtalarida Yaponiya solik organlari “Koka-kola” kompaniyasi filialiga bosh kompaniya xisobiga xaddan tashkari kup listenziyalangan pullarni utkazgani, shunga kura solik deklarastiyasida filial foydasi past kursatilgani uchun 15 mlrd. iena mikdorida jarima solgan. Shu vaktning uzida “Nissan” yapon mashinasozlik kompaniyasi AQSh solik boshkarmasiga 17 mlrd. iena mikdorida jarima tulagan, chunki uz foydasining bir kismini Yaponiyadagi bosh kompaniya xisobiga utkazib yuborish evaziga Amerika soligini chetlab utishga muvaffak bulgandi.
Antimonopol konunchilik kullanilgan xolatlarda kup mamlakatlar sudi birlashmagan bozor kudratini aniklashda korxonalarning iktisodiy birligi (kardoshligi) kuzda tutiladi. Bu erda kupgina TMKlarning yuridik konsultastiyalar, NIOKR, moliya, buxgalteriya, bir yoki bir nechta xalqaro markazlarda programmalashtirish kabi TMKning butun tizimiga xizmat kursatadigan funkstiyalarni markazlashtirishi e’tiborga olinadi. Kompaniya millati sud eki orbitrajda bosh kompaniyaning ekologik jixatdan zararli texnologiyalar yoki defekt maxsulotlar ishlab chiqarishga jalb kilinganligi darajasi kurib chikilayotganda katta axamiyatga ega bulishi mumkin. Bunday xolatlarda sud xukmiga xukukiy tomondan tashkari ma’naviy masala xam ta’sir etishi mumkin. Shunday, xammaga ma’lum bulgan Bxopal (Xindiston)dagi kimyo zavodida insonlarning ommaviy zaxarlanishiga “Yunion karbayt” kompaniyasi texnologiyasidan foydalanilishi sabab bulgan va u sudda Xindiston tomoni oldida ma’naviy javobgarligini tan olib zarar kurgan oilalar xarajatlarini koplash majburiyatlarini uz buyniga olgan. TMK millatini va uning chet el filiallari bilan alokasini aniklashdagi kiyinchiliklar bu alokalarning kup uchraydigan kupdarajaliligi bilan tushuntiriladi. Masalan, uyinchoklar tayyorlaydigan yirik “Mattel” (AQSh) korporastiyasi butun dunyo buyicha 39 kardosh kompaniyasiga egadir, bulardan 26 korxona bosh kompaniyaning bevosita mulki va 13 tasi esa “Mattel” korporastiyasining chet el filiallariga tegishlidir (3.1. jadval).
Oxirgi yillarda shakllanish va uz mavkeini mustaxkamlash boskichda turgan Rossiya TMKlari jaxon tovar va xizmat kursatish bozorida uz faoliyatini aktivlashtirmokda. Zamonaviy TMKlarga uxshash bir kator Rossiya xalqaro kompaniyalari Sovet Ittifoki davridayok shakllangan edi. Ularga “Ingosstrax”, “Aeroflot” va kuplab tashki iktisodiy birlashmalar kiradi. Masalan, “Gazprom” RAJ tabiiy gazni kazib chiqarish va eksport buyicha 100%li monopolist bulib, u dunyo buyicha topilgan tabiiy gaz zaxiralarining 34%ini nazorat kiladi va Garbiy Evropa talabining 20%ini ta’minlaydi. Rossiya gaz gigantining jaxon bozoridagi muvafakkiyatli faoliyati kudratli krporastiyalarini bozor iktisodiyotida sezilarli yutuklarga erishishlari mumkinligini kursatmokda. Masalan, neft sanoati etakchilariga mansub Rossiya “LUKoyl” kompaniyasining turli mamlakatlardagi tashkilotlarida ishlab chiqarishni vertikal integrastiyasi kabul kilingan, ya’ni neft kazilmasining bir kismi benzin, dizel yonilgisi, mazut, mashina moyi, neft koksi va aviastiya kerosiniga kayta ishlanadi. 1998-yilda “LUKoyl” va Amerika “Konako” TMKsi Rossiyaning Timano-Pechorsk neft gaz rayonida yangi neft konlarini uzlashtirish buyicha memorandum imzoladilar.
Xalqaro xujalik alokalarining TMK kabi samarali shakli imkoniyatlari MDX mamlakatlari korxonalarining moliyaviy, texnik va ilmiy resurslarini birlashtirish uchun yana xam kengrok kullanilmokda. Bu kabi TMKlarni tuzish uchun moliyaviy sanoat guruxlari (MSG) asos bulmokda. MDX mamlakatlariga tegishli yuridik shaxslarni birlashtiruvchi bu guruxlar transmilliy MSG-TMSG sifatida ruyxatga olinadi. Ular yagona texnik struktura, marketing, moliyaviy siyosat utkazish maksadida tashkil etiladi. Xukumatlararo kelishuvlar asosida TMSG tashkil etilganda ularga davlatlararo moliyaviy sanoat guruxlari DMSG makomi beriladi. MDX mamlakatlari TMKsi millati ular ruyxatdan utgan joyiga karab aniklanadi.
Xulosalar
1.Zamonaviy xalqaro kompaniyalarning aksariyat kismi transmilliy korporastiyalarni namoyon etadi.Tashkiliy shakli buyicha ular umumiy mulkchilik bilan boglangan aktivlarga egalik kiluvchi konsternlardir. Ular oldingi utmishdoshlari-kartel, sindikat,trestlardan jiddiy fark kiladi,chunki ularning a’zolari uz kapitallarining egasi bulib kolar edi.
2.Milliy kompaniyani xalqaro kompaniya makomini olishga undovchi asosiy sabablar: tovar aylanmasi usishi bilan sotish bozorini va demak foydani kupaytirish, ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini kabul kiluvchi mamlakatdagi arzon xomashyo va ishchi kuchi xisobiga kiskartirish, kabul kiluvchi mamlakat sanoatidan, kredit-moliya sistemasi, sotish kanallari va infrastrukturasidan foydalanish.
3.Uzok muddatli shartnomalar eksportyorlar kabi importyorlarni xam uziga jalb etadi. Uzok muddatli shartnomalar eksportyorlarni reklama, xaridorlarni izlash, kup sonli bir martalik shartnomalarni tayyorlash xarajatlarini va shuningdek transport kompaniyalari bilan uzok muddatli muntazam kelishuvlar xisobiga transport xarajatlarini kiskartirish orkali sotish bozori barkarorligini ta’minlaydi. Uzok muddatli shartnomalar importyorlarni mashxur va uzini yaxshi kursatgan tovar va xizmatlar etkazib berish barkarorligini ta’minlaydi.
4.Birlashmalarni tashkil etish kompaniyalarga (shu jumladan katta bulmagan va urta kompaniyalarga xam) eksport ishlab chiqarish uchun zarur uskunalar bilan ta’minlash va tashki bozorga chikish uchun moliyaviy va boshka resurslarni birlashtirish imkoniyatini yaratadi. Kishlok xujaligi sektori buyicha kupgina meva, sabzavot, gusht, vino, sut maxsulotlari birlashmalari tarkalgan.
5.TMK faoliyatining samaradorligi 3 manbaga asoslanadi:
A) Turli mamlakatlarning tabiiy resurslariga, yirik kapital va fan-texnikada yangilik kiritishga patentlarning kupchilik kismiga egalik kilish;
B) Butun dunyoda maxsuldor erlar, tabiiy boyliklar kulay iklim va arzon ishchi kuchining optimal kombinastiyasi asosida uz korxonalarini joylashtirish afzalligidan foydalanish.
V) Xalqaro marketing konstepstiyasidan foydalanish asosida baynalmilal ishlab chiqarishni tashkil etishda xalqaro menejment tajribasi.
6. TMK millatini aniklovchi kursatkichlar bulib, ruyxatdan utish joyi, shtab-kvartiraning joylashuvi, akstiyalar kontrol paketiga ega akstionerlar millati xisoblanadi.