8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

yüksək  çap  forması  hazırlamaq  imkanın  açmışdır.  İki  ıl  sonra  o 
səthi  çapm  yeni  üsulun  -  litoqrafıyanı  kəşf edır  və  ilk  lıtoqrafiya 
çap  dəzgahın  qurur.  Bu  yenilıklər  daha  böyük  ölçüdə  plakatlar 
qurmağa  imkan vermışdir, və onlar daha ucuz olmuşdur.
XIX 
əsrin  ortasma  qədər  plakatlar  bır  rəngli  olaraq  qalırdı. 
Texnologiya  belə  idi  ki,  ə w ə lc ə   kağjz  üzərinə  şəkil  vurulurdu, 
sonradan  isə adi tipoqrafık şriftlə mətn çap olunurdu.  Birbaşa ola- 
raq bu ona səbəb olurdu  ki, plakatda yazıları yalnız yaxın məsafə- 
dən oxumaq olurdu.
Çap  işinin  inkişafında  növbəti  addım  xromolitoqrafıyanın  və 
fotolitoqrafıyanm istifadəsı  olmuşdur.  Çapda təsvirlər realistik  və 
rəngli  alınırdı.  Bu  üstünlüklər  plakatlann,  etiketlərin,  kataloqla- 
rın,  kağızlarm çapında geniş  istifadə olunurdu.
Plakatlarm  istifadəsi  reklam  daşıyıcısı  kimi  Qərbi  Avropa  öl- 
kələrində  o  qədər yüksək inkişaf etmişdir  ki,  fenomen XIX əsrin 
ortalarında “plakat bum”  adı  almışdır.
Xarici  reklam yeni  vaxtm əw əlin d ə  praktiki  olaraq  lövhələrlə 
təmsil olunmuşdur.  1688-ci  ildə  ilk çap olunmuş teatr afışaları  ya- 
ranmışdır.  XVII əsrdə  İngiltərədə  ılk afışa tumbaları yaranmışdır.
XVIII  əsrdə  pərakəndə  ticarət təcrübəsində vitrin  qoyııluşları ge- 
niş  istifadə  almışdır.
Daha  geniş  əl  ilə  çəkilən  plakatlar  təmsil  olunmuşdur.  ONlar 
kiey boyaları  iiə  kağızda,  taxta  lövhələrdə  və  ya  evlərin  divarla- 
rmda yerinə yetirilirdi.  Belə plakatlann üstünlüyü reklamdaşıyıcı- 
ların azad sahəsi  ilə məhdudlaşan  böyük Öiçüiər olmuşdur.
Lakin  şəhər  küçələrinin  divarlannın  çəkiiməsi  heç  də  hamıya 
xoş  gəlmirdi.  Buda  xarıci  reklamm  gələcək  inkişafı  üçün  tokan 
olmuşdur.  Beləki  XIX  əsrin  ortalarmda  tipoqrafıya  sahibi  Amst 
Litfass  Beriin  küçəiərində  150  reklam  tumbalan  qurur.  Sonradan 
onlar  Litfass  tumbaları  adını  alır.  Bu  aksiya  divarları  və  banları 
plkatlardan azad etmək məqsədini  güdürdü.
Təxminən eyni vaxtda şüşə plakatlar (glass  signes)  tətbiq  edii- 
məyə  başladı.  Reklam  təsvırlərı  üçün  əsas  kimi  indi  cmal  və  tə- 
nəkə  ola bilərdi.
Tez-tez  xaricı  reklamda  gecə  işıqlandırması  istifadə  etməyə

---

başladı.  Bu  sahoni  ilk  tətbiq  cdən  London  taciri  Xarrisı  hesab  et- 
mək  olar.  Artıq  1824-cü  ildə  şəhər  ilə  hərəkət  cden  arabalarda 
işıqla  olan  dövrə  edən  tumbalan  qunnağı  təklıf etmişdir.  Onlara 
yapışdmlan  plakatlar  yağla  vururdu  və  içəridən  fənərlərlə  işıq- 
Iandırtrdtlar.  Yeri  gəlmişkən  bu  yeniliyi  nəqlıyyatda  reklamm 
əcdadı  kimi  təyin etmək  olar.
XX 
əsrın  əvvəlində  işıq  plakatların  quraşdınlması  üçün  pro- 
yeksiya fənərlərini, elektrik  lampalannı və ya inert qazla  dolduru- 
lan  şüşə  borular  istifadə  edirdilər.  Yeni  texnologiyalar  dinamik 
təsvirlərə və yazılara keçid baş vermişdir.
Texniki  kəşflər  yeni  reklam  tipləri  yaratmağa  başladı.  Luı 
Lümyer  tərəfmdən  kinematoqraf  kəşf  olunduqdaıı  9  il  sonra 
1904-cü  ildə Lümyer qardaşları  ilk reklam  roliki  çəkirlər.
Reklam  inkişaf etdikcə  onun istiqamətliyi  və tcmatikası  geniş- 
lənirdi.  Kommersiya  və  şəxsi  elanlarla  bərabər  reklam  predmeti 
tamaşalar,  lotereyalann  keçirilməsi,  ballar  haqqında  məlutnat, 
müxtəlif xidmətlərin təqdim  olunması,  nikah  təklifləri,  dovlot  is- 
tiqrazlan,  seçicilərə  seçkilərdə  öz  səslərinı  vermək  təkliiı,  kolo- 
niyalara emiqrasiya olunmaq təklifləri  və s.
Təbii  bütün  bunlar  kommersiya  kommunikasiyalarının  yeni 
formalarının inkişafına imkan yaratmışdır.
Yeni  vaxtda  fərdi  satış  texnologiyalan  gələcək  inkişafa  səbəb 
olmuşdur.  Orta əsrlərin səyahət edən tacirləri  Öz  layiqli  davamçı- 
larını  -  kommivoyajerlərə  sahib  olmuşdur.  XIX  əsrin  ikinci  yan^ 
sında  kommivoya  institutıı  ABŞ-da  geniş  istifadə  olunmuşdur. 
Onun  təcrübəsi  Mark  Tvenin  və  O ’Henrinin  əsc^rlərində  gözəl 
təsvir olunub.
Orta  əsrlərin  iqtisadi  həyatında  və  orta  əsrlərin  kommersiya 
kommunikasiyalanmn  qumlmasında  əhəmiyyətli  rol  oynayan 
yarmarkalar yeni  vaxtda ə w ə lk i əhəmiyyəti  itirmişdir.  Bu  ticarət 
yerlərinin xarakteridə  əhəmiyyətli  şəkildə  dəyişmişdir.  Öz  tarixi- 
nin  əvvəlində  yalnız malı  olan yarmarkalar nümunələr yarmarka- 
sı  olur.  İndi  buralarda  mallann  topdan  təchizatına  müqavilələr 
bağlanır.  XIX əsrdə yarmarkalar nümunələr sərgisinə çevrilir.
Paralel  olaraq  sərgilər  sözün daha dar mənsanıda yaranır,  yənı

---

bura  müəyyən  fəaliyyət  sahəsində  naliyyətlərin  nümayişi  daxil- 
dir.
İlk sənaye sərgisi  Londonda  1761-ci  ildə  keçırilmişdir.  Sənayc 
sərgilərinin  keçirilmə  təcrübəsi  Avropa  və  Amerıka  ölkelerinə 
tez  yayıiır:  Fransada  (Paris)  -  1763-cü  il,  Prussiyada  (Drczdcn)  - 
1765-ci  il,  Belçikada -  1806-cı  il,  Avstriyada -  1808~ci  il,  Ilollan- 
diyada -  1820-ci  ıl, ABŞ-da -  1828-ci  il.
İlk ümumdünya unıversal  sərgisi  1851-ci  ildə  Londonda  təşkil 
olunmuşdur.  Sərgidə  14  minə  yaxın  eksponat  iştirak  edirdi. 
Seyrçilərin sayı  6 mln.  Ötmüşdür.
1889-cu  ildə  Parisdə  keçirilən  Ümumdünya  sərgısində  əsas 
eksponat mühəndis A.Q.Eyfelin tikdiyi  hündürlüyü 300 m olan iri 
metalik qüllə  olmuşdur.  Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu qeyrior- 
dinar  konstruksiya  movcüdluğunun  ılk  dövründən  reklam  məq- 
sədləri üçün  istifadə olunur.
XIX əsrin ən iri Ümumdünya sərgısi  1893-cü ildə ABŞ-da (Çi- 
kaqo)  keçirilmişdir.  B ura2I,4 mln.  seyrçi  yığmışdır.
XIX 
əsrin  ortasında  ümummilli  malistehsalçılarının  reklamı 
yaranır.  Vasitəçilər  tərəfmdən  satışa  nəzarətin  saxlanılması  əhə- 
miyyətli  kapital  yığan  istehsalçıları  qane  etmirdi.  İri  mal  istehsal- 
çısının birinci  növbəli məsələsi özünüeyniləşdirmə olmuşdur, yo- 
ni  özünü  bilavasitə  rəqiblərin  ümumi  kütləsindən  seçilməsi. 
Özü-ozlüyündə  bu  ümummilli  və  hətta  qlobal  ticarət  ınarkalan- 
nın  formalaşmasına  səylər  tələb  etmişdir.  Bu  isə  o  demək  idi  ki, 
geniş  miqyaslı,  vaxt  Ötdükcə  dayanmayan  və  iri  büdcəli  reklam 
kampaniyalarmm  keçirilməsi  ehtiyyacını yaradırdı.
Məhz XIX əsrdən öz tarixini hal-hazırda mövcud olan dünyaca 
məşhur  brendlər  başlamışdır,  m əsələn  Levi’s,  Maxwell  House, 
Coca-Cola,  Procter Gambte,  Campbell  Soup,  Gillette və s.
Təbii  ki,  ticarət  markasınm  müstəsna  hüququ  dövlot  torəfın- 
dən müdafıə  tələb  edirdi.  Mühafızə olunan sənaye mülkiyyəti  ki- 
mi  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  əm təə  nişanları  qeydo  ahnmışdır. 
Bu proses  dinamik,  kütləvi  xarakter  almışdır.  Beləki  1871 -ci  ildə 
ABŞ-ın patent idarəsi  121  ticarət nişanı qeydə alınmış,  I875-ci  il- 
də  -  1138,  I906-cı  ıldə  -  10  568.  Yerı  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,

---